Στις 23 του Φλεβάρη συμπληρώθηκαν 66 χρόνια από την ίδρυση της ΕΠΟΝ. Μολονότι η ΕΠΟΝ σφράγισε για τις επόμενες δεκαετίες, το νεολαιίστικο και ευρύτερο κίνημα του τόπου μας, παραμένει ουσιαστικά παραγνωρισμένη από την ιστοριογραφία. Έτσι, με την ευκαιρία αυτής της σημαδιακής για την ελληνική Αριστερά επετείου, δημοσιεύουμε σήμερα το κείμενο της ιστορικού Οντέτ Βαρών-Βασάρ (η οποία διδάσκει ιστορία στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο), για την ΕΠΟΝ της Κατοχής. Η συγγραφέας έχει μακρά και συστηματική ενασχόληση με το ζήτημα, καθώς το 1988 κυκλοφόρησε από το Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας (ΙΑΕΝ) το δίτομο έργο της Ελληνικός νεανικός τύπος, 1941-1945, ενώ τον Μάιο του 2009 πρόκειται να κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις του “Βιβλιοπωλείου της Εστίας”, στη σειρά “Ιστορία και πολιτική”, η μελέτη της Η ενηλικίωση μιας γενιάς. Νέοι και νέες στην Κατοχή και στην Αντίσταση (επεξεργασμένη μορφή της διδακτορικής της διατριβής)
Το παρόν άρθρο βασίζεται στην ανακοίνωσή της στο συνέδριο των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), με θέμα “Ελληνική Νεολαία τον 20ό αιώνα” (Μάρτιος 2008), τα πρακτικά του οποίου βρίσκονται υπό έκδοση.
Της Οντετ Βαρων-Βασαρ
Στη Φώφη Λαζάρου
Τρεις αντιστασιακές οργανώσεις, το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο Νέων (Φεβρουάριος 1942), η Λεύτερη Νέα (Μάιος 1942) και η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (Φεβρουάριος 1943) σηματοδοτούν την απαρχή και την εξέλιξη του αριστερού κινήματος της νεολαίας στα χρόνια της Κατοχής. Η ίδρυση του ΕΑΜ Νέων, ως θυγατρικής οργάνωσης του ΕΑΜ για τη νεολαία, προετοίμασε το πεδίο στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη, κυρίως στον χώρο των ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Η Λεύτερη Νέα διευκόλυνε την πρώτη συνάντηση χιλιάδων κοριτσιών με την Αντίσταση και την έννοια της στράτευσης σε μια παράνομη οργάνωση. Η ΕΠΟΝ όμως είναι αυτή που κατόρθωσε να συσπειρώσει στους κόλπους της εκατοντάδες χιλιάδες νέους. Παρ’ όλα αυτά, η ΕΠΟΝ δεν απασχόλησε τους μελετητές ως τώρα.
Η “Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων” (η γνωστή ως ΕΠΟΝ) υπήρξε το χωνευτήρι όλων των νεολαιίστικων οργανώσεων που έδρασαν ως αντιστασιακές στον αριστερό χώρο μέχρι τον Φεβρουάριο του 1943. Η ΕΠΟΝ όμως κατάφερε να γίνει κάτι πολύ παραπάνω από το άθροισμά τους. Η αυτοδιάλυση των δέκα οργανώσεων που την ίδρυσαν είχε πραγματική αλλά και συμβολική σημασία: οι οργανώσεις δεν ενδιαφέρονταν να εξασφαλίσουν πλέον την αυτονομία τους, αντίθετα ήθελαν να οικοδομήσουν μαζί με τους άλλους τη νέα οργάνωση. Αυτή είναι και η ειδοποιός διαφορά από το ΕΑΜ Νέων: η ΕΠΟΝ δεν είναι πια μέτωπο, αλλά μια νέα οργάνωση.
Η ίδρυση της ΕΠΟΝ σηματοδότησε τον σημαντικότερο σταθμό στην ανάπτυξη του νεολαιίστικου κινήματος, το οποίο κέρδισε μια μοναδική εμπειρία τα χρόνια εκείνα. Ξεπέρασε πολλούς από τους φραγμούς της κοινωνίας των ενηλίκων και έχτισε πάνω στην κοινή ιδιότητα της νεανικής ηλικίας, πάνω στα κοινά που ενώνουν τους νέους. Την έννοια αυτή επεξεργάστηκε πρώτη η ΕΠΟΝ σ’ αυτό τον βαθμό. Πιστεύω πως η έννοια του νεολαιίστικου κινήματος, όπως αυτό προχώρησε στη δεκαετία του ’50 για να γνωρίσει την εκρηκτική ανάπτυξή του στις δεκαετίες του ’60 και του ’70, είναι, σε μεγάλο βαθμό, παιδί της ΕΠΟΝ.
- Μια οργάνωση μαζική και αυτόνομη
Η ΕΠΟΝ δεν συγκέντρωσε, φυσικά, το σύνολο της ελληνικής νεολαίας, όπως φιλοδοξούσε. Συγκέντρωσε όμως εκατοντάδες χιλιάδες νέους και νέες σε πανελλαδική κλίμακα, ενώ οι οργανώσεις νεολαίας του αντίπαλου ιδεολογικού χώρου παρέμειναν οργανώσεις κυρίως του φοιτητικού και μαθητικού χώρου της Αθήνας, και δεν ξεπέρασαν τις λίγες χιλιάδες μέλη. Είναι λοιπόν αδιαμφισβήτητο πως η ΕΠΟΝ υπήρξε μια οργάνωση σπάνιας μαζικότητας, καθώς στρατολόγησε μαζικά για πρώτη φορά τόσο τις κοπέλες όσο και νέους και νέες των αγροτικών στρωμάτων.
Ποιο μήνυμα των καιρών όμως έπιασε τόσο καλά αυτή η οργάνωση, ποιο ήταν, εν τέλει, το μυστικό της επιτυχίας της; Η ΕΠΟΝ έκανε ένα σημαντικό παραπάνω βήμα σε σχέση με τις άλλες οργανώσεις, από τα ιδρυτικά της κιόλας κείμενα: δήλωνε από την αρχή πως ήταν μια οργάνωση νεολαίας όχι μόνο για τον καιρό του πολέμου, αλλά και για τον καιρό της ειρήνης που επρόκειτο να έρθει. Δεν είναι τυχαίο που το αρχικό Ε της ΕΠΟΝ δεν σημαίνει “εθνικοαπελευθερωτική”, όπως για το ΕΑΜ, αλλά “Ενιαία”. Από την ίδρυσή της λοιπόν δεν εμφανίστηκε ως μια ληξιπρόθεσμη, αντιστασιακή μόνο οργάνωση, που θα έπαυε να υπάρχει την επομένη της απελευθέρωσης. Η ΕΠΟΝ προσέβλεπε στο μέλλον, έδινε μια προοπτική, ήταν μια μεγάλη οργάνωση νεολαίας που υπερέβαινε κατά πολύ τις κομματικές νεολαίες. Πρόσφερε ένα όραμα ζωής το οποίο ανταποκρινόταν σε βαθύτερα αιτήματα και ανάγκες των νέων της εποχής, έπιασε, με δυο λόγια, τα μηνύματα των καιρών. Με την ίδρυσή της, το κίνημα της νεολαίας ισχυροποιήθηκε και κέρδισε την αυτονομία του, καθώς η ΕΠΟΝ της Κατοχής τουλάχιστον δεν είναι μια θυγατρική οργάνωση του ΕΑΜ, αλλά ένα ισότιμο μέλος του, που εκπροσωπεί στο Μέτωπο τη νεολαία. Με μια έννοια, η νεολαία χειραφετήθηκε κι ενηλικιώθηκε μέσα από την ΕΠΟΝ. Η μαζικότητα της κατοχικής ΕΠΟΝ, μαζί με τις συνθήκες της εποχής, εξασφάλιζαν και την αυτονομία της.
Μετά την Απελευθέρωση, η αυτονομία αυτή θα καταλυθεί πολύ γρήγορα από το ΚΚΕ, η ΕΠΟΝ θα πάρει σιγά σιγά τη μορφή κομματικής νεολαίας, θα χάσει την αίγλη της σε ευρύτερα στρώματα, θα περάσει στην παρανομία και θα συρρικνωθεί. Δεν θα έπρεπε όμως να υποτιμηθεί η αυτονομία της τον καιρό της Κατοχής, γιατί σ’ αυτήν έγκειται ένας από τους παράγοντες της επιτυχίας της. Όχι όμως και ο μοναδικός. Η ΕΠΟΝ σεβόταν το υποκείμενο: το άτομο αποκτούσε αξία σ’ αυτήν, δεν υπήρχε μόνο για να υπηρετήσει τον αγώνα. Η ίδια η ανάπτυξη του νέου ανθρώπου είναι αυτοσκοπός για την ΕΠΟΝ. Η ΕΠΟΝ παροτρύνει την ανάπτυξη της προσωπικότητας του νέου αλλά και της νέας, αποκαθιστώντας την αξιοπρέπειά του σε μια συγκυρία που όλα θέλουν να τον εξουθενώσουν. Μέσα από τη συμμετοχή στην ΕΠΟΝ, τόσο το αγόρι όσο και η κοπέλα –θυμίζω ότι από 15 περίπου χρονών στρατεύονταν στην ΕΠΟΝ– βίωναν και μια άλλη “συνάντηση”, πρωτόγνωρη γι’ αυτούς: τη συνάντησή τους με το πολιτικό, τη συνειδητοποίησή τους ως πολιτικά όντα. Αν τα μεγαλύτερης ηλικίας στελέχη της ΕΠΟΝ, που προέρχονταν από την ΟΚΝΕ, είχαν βιώσει την πολιτικοποίησή τους, οι μεγάλες μάζες, που δεν είχαν γνωρίσει στην εφηβεία τους παρά την καταναγκαστική ΕΟΝ του Μεταξά και τις πατριωτικές της ρητορείες, βίωσαν μέσα στην ΕΠΟΝ τη γεύση της εθελοντικής στράτευσης, της επιλογής και της πολιτικής συνειδητοποίησης.
- “Πολεμάμε και τραγουδάμε”: η ΕΠΟΝ και ο πολιτισμός
Τέλος, η ΕΠΟΝ θα προμοδοτήσει τον τομέα της πολιτιστικής δραστηριότητας ως καίριο και πρωταρχικό. Σε όσους δεν γνωρίζουν την εποχή, μπορεί να προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι σε συνθήκες πείνας, διαρκούς κινδύνου για τη ζωή τους, οι νέοι μπορεί να είχαν πολιτιστική δραστηριότητα. Η κατάθλιψη όμως της Κατοχής δεν μπορούσε να ξεπεραστεί μόνο με το συσσίτιο. Η επίκληση της χαράς ήταν από μόνη της αντίσταση. Η ΕΠΟΝ άρχισε να κάνει πράξη μια άλλη ζωή για τους νέους. Σύλλογοι στα χωριά και στις πόλεις, λέσχες, θέατρο, κουκλοθέατρο, τύπος (με εκατοντάδες εφημεριδούλες σε κάθε χωριό), μουσική, ανθίζουν κυρίως στην Ελεύθερη Ελλάδα, αλλά στο μέτρο του δυνατού και στις κατεχόμενες πόλεις. Θα θυμίσω μόνο τον σημαντικότερο καρπό αυτής της άνθησης, το περιοδικό Ξεκίνημα του Εκπολιτιστικού Ομίλου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Με τον Μανόλη Αναγνωστάκη ως ψυχή του περιοδικού, το Ξεκίνημα έγραψε ιστορία στον χώρο των λογοτεχνικών περιοδικών.
Μετά την απελευθέρωση, οι Επονίτες γνώρισαν τις διώξεις του Εμφυλίου, τη στράτευση στον Δημοκρατικό Στρατό, πολλοί από αυτούς γεύτηκαν την εξορία στις ανατολικές χώρες και φυσικά την παρανομία και τις φυλακές. Στη δεκαετία του ’50 οι αριστεροί νέοι στρατεύονται πια μαζικά στη νόμιμη “Νεολαία της ΕΔΑ”. Παράλληλα, η ΕΠΟΝ διάγει το τελευταίο μέρος του παράνομου βίου της, ως το 1958, όταν με απόφαση του ΚΚΕ διαλύονται όλες οι παράνομες οργανώσεις και μαζί μ’ αυτές και η ΕΠΟΝ, 15 ακριβώς χρόνια μετά την ίδρυσή της. ΄Οσο για τη θρυλική ως προς τα κινήματα νελαίας δεκαετία του ’60, αυτή θα δει να ιδρύεται και να ανθεί η άλλη μαζική αριστερή οργάνωση, η “Δημοκρατική Νεολαία Λαμπράκη”. Πιστεύω πως θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον να μελετηθούν αυτές οι τρεις οργανώσεις συγκριτικά, σε μια προοπτική που να δείχνει τις συνέχειες, τις ασυνέχειες, τις κληρονομιές, τις τομές και τις διαφοροποιήσεις. Θα ήταν δηλαδή μια ιστορία του αριστερού νεολαιίστικου κινήματος στην Ελλάδα για τις δεκαετίες του ’40, του ’50 και του ’60, που απουσιάζει εντελώς από τη βιβλιογραφία μας.
Κλείνοντας, θα προσθέσω ίσως το σημαντικότερο, αν και λιγότερο χειροπιαστό: η ΕΠΟΝ πρόσφερε το όραμα που μπορούσε να συγκλονίσει εκείνη τη νέα γενιά. Πρόσφερε ένα σύστημα αξιών που προερχόταν από την καρδιά της ουμανιστικής παράδοσης: αλληλεγγύη, συντροφικότητα, εμπιστοσύνη στη ζωή, αισιοδοξία για το μέλλον, πίστη στη συλλογικότητα, ανεξιθρησκία, ισοτιμία των δύο φύλων, αξιοδότηση του πολιτισμού, σεβασμό στο δημιουργικό υποκείμενο. Κι όλα αυτά, την πιο απάνθρωπη στιγμή του 20ού αιώνα. Σήμερα, στην αυγή του επόμενου αιώνα, σε αλλιώτικα δύσκολες εποχές για τους νέους, ίσως η παρακαταθήκη της θα μπορούσε να προσλάβει άλλη αξία και άλλο νόημα, όχι πια μόνο στο ιστοριογραφικό επίπεδο αλλά και στο πολιτικό.
- Η ΑΥΓΗ, Κυριακή 1 Μαρτίου 2009
Φιλίστωρ 