Κραχ 1929 – Κίνημα στο Γουδί – Εναρξη Β’ Παγκοσμίου Πολέμου – Συνθήκη των Βερσαλλιών – Το τέλος του Εμφυλίου – Ο Κάστρο στην Αβάνα – Η πτώση του Τείχους – Η αποχώρηση του στρατηγού Ντε Γκωλ – Έτος αστρονομίας – Αλβέρτος Αϊνστάιν – Δαρβίνος – Φράνσις Μπέικον – Φιλίπο Μαρινέτι – Σάμιουελ Μπέκετ – Χάιντν – Γιάννης Ρίτσος – Ρόζα Λούξεμπουργκ – Νίκος Γκάλης – Ιδιωτική TV
Διαβάστε Επίσης
ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ
1929
80 ΧΡΟΝΙΑ από το κραχ
Σε μια βιβλιοκρισία που δημοσιεύθηκε το 1931 στο επιστημονικό περιοδικό Τhe Εconomic Journal που εξέδιδε η Royal Εconomic Society του Λονδίνου, η οικονομική κρίση που είχε ξεσπάσει δύο χρόνια νωρίτερα, το 1929, περιγράφεται ως «κρυφό μυστήριο» (hidden mystery). Μπορεί αυτό στα ελληνικά να είναι ταυτολογία γιατί τα μυστήρια ή είναι κρυφά ή δεν είναι μυστήρια, αλλά με την επανάληψη δηλώνεται έμφαση σε κάτι που δεν μπορούμε να καταλάβουμε, στο μέγεθος της απορίας. Ογδόντα χρόνια από τότε όλοι οι οικονομολόγοι πρώτης γραμμής (αλλά και οικονομικοί ιστορικοί), φιλελεύθεροι και νεοφιλελεύθεροι, μεταρρυθμιστές και μαρξιστές, από τον Κέινς ως τον Χάγεκ, από τον Κοντράντιεφ ως τον Πολάνιι, από τον Γκαλμπρέιθ ως τον Φρίντμαν και τον τωρινό επικεφαλής της Αμερικανικής Ομοσπονδιακής Τράπεζας Μπεν Μπερνάνκι δοκίμασαν να αναμετρηθούν με την κρίση όπως οι ήρω ες των παραμυθιών με τον δράκο που φύλαγε το μυστικό της πριγκιποπούλας. Παρ΄ όλες τις προσπάθειες ένα κοινά αποδεκτό συμπέρασμα δεν προέκυψε. Και η περιγραφή και οι ερμηνείες εκείνης της κρίσης διαφέρουν διαμετρικά η μία από την άλλη. Για τους μεν φταίει η ελεύθερη αγορά.
Μόνιμος εφιάλτης
Για τους δε φταίει η παρέμβαση του κράτους που επιδείνωσε την αρχική κρίση, εμποδίζοντας την αγορά να αυτοϊαθεί. Μερικοί αποδίδουν την κρίση σε λόγους που έχουν να κάνουν με τη νομισματική κυκλοφορία, άλλοι στην ανεπαρκή ζήτηση που, για πολλούς, προερχόταν από την εισοδηματική ανισότητα. Υπάρχουν εκείνοι που επικαλούνται τη συγκυρία μετά τον Α Δ Παγκόσμιο Πόλεμο και το βάρος των πολεμικών αποζημιώσεων, άλλοι που την απέδωσαν σε δομικούς λόγους και στην απαξίωση επενδύσεων εξαιτίας της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους, κάτι που είχε αναλύσει ο Μαρξ ως εγγενές στην επέκταση της καπιταλιστικής οικονομίας.
Ως σήμερα η ανάλυση της κρίσης εξαρτάται από την πολιτική που πρεσβεύει κάθε ρεύμα οικονομικής σκέψης, αλλά συμβαίνει και το αντίστροφο: η ανάλυση της κρίσης αποτελεί λυδία λίθο κάθε οικονομικής θεωρίας. Ολα αυτά θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν για να δικαιώσουν τις επιφυλάξεις της μεταμοντέρνας κριτικής στα θεωρούμενα πιο σκληρά καρύδια των κοινωνικών επιστημών, δηλαδή την οικονομική ιστορία και την οικονομική θεωρία. Δείχνουν όμως ότι επί ογδόντα χρόνια κάτω από το μαξιλάρι μας κρύβεται ένας εφιάλτης: η οικονομική κρίση, το κραχ, η μεγάλη ύφεση του 1929, τα σταφύλια της οργής, οι ουρές των ανέργων, οι θεαματικές αυτοκτονίες από τους ουρανοξύστες, το λυκόφως της σύντομης δημοκρατίας του Μεσοπολέμου.
Σήμερα με περισσή ευκολία γράφεται ότι η κρίση ξεπεράστηκε με την εφαρμογή της περίφημης συνταγής του Κέινς «βάλτε τους ανέργους να ανοιγοκλείνουν τρύπες στον δρόμο και πληρώστε τους· η δημιουργία εισοδήματος θα αναζωογονήσει την οικονομία». Ωστόσο οι άνεργοι απορροφήθηκαν μόλις το 1939, όταν είχε ξεσπάσει ο πόλεμος, η μισή εργατική δύναμη είχε επιστρατευθεί και οι εξοπλιστικές βιομηχανίες δούλευαν στο φουλ. Χρειάστηκε ένας πόλεμος, ο μεγαλύτερος και αιματηρότερος παγκόσμιος πόλεμος ως τότε, για να εφαρμοστεί η κεϊνσιανή πολιτική και οι διάφορες παραλλαγές της από τη δεκαετία του 1950 και έπειτα, με κύριο προσανατολισμό την πλήρη απασχόληση. Εκείνο που έχει ενδιαφέρον είναι ότι η θατσερική και η ριγκανική αντικατάσταση του κεϊνσιανού δόγματος στην οικονομία επικαλέστηκε τον Φρίντριχ Χάγεκ, τον αυστριακό οικονομολόγο που κατασκεύασε τη θεωρία του τον καιρό της κρίσης και πάνω στην εμπειρία της. Αλλά τόσο με την κεϊνσιανή πολιτική και δημιουργία εισοδημάτων με κρατική καθοδήγηση όσο και με τη νεοφιλελεύθερη, δηλαδή με το πλαστικό χρήμα και τους πύργους που χτίστηκαν από επάλληλες επιδανειοδοτήσεις, η κρίση του 1929 ήταν συνεχώς παρούσα ως το απωθημένο της οικονομικής πολιτικής. Τώρα ο εφιάλτης αυτός επιστρέφει σαν τα έντομα που μεταλλάχθηκαν από τα εντομοκτόνα ή τα μικρόβια που τρέφονται από τα αντιβιοτικά. Από ΄δώ προέρχεται και ο τρόμος των αγορών, των πολιτικών, αλλά και των απλών ανθρώπων. Αν και τα δύο δοκιμάστηκαν, ποια είναι η θεραπεία; Το παρελθόν δεν είναι νεκρό
Οταν ορκίστηκε πρόεδρος των ΗΠΑ το 1933 ο Φραγκλίνος Ρούζβελτ είχε πει την περίφημη φράση «Δεν έχουμε τίποτε να φοβηθούμε παρά μόνο τον ίδιο τον φόβο» (We have nothing to fear but fear itself). Εννοούσε ότι ο φόβος αποτελεί παραλυτικό στοιχείο για την ανάκαμψη από την κρίση. Είναι προφανές ότι σήμερα o φόβος τρέφεται από την αδυναμία της κατανόησης του φαινομένου, και με τη σειρά του την τροφοδοτεί. Καταλαβαίνει κανείς βέβαια αυτούς που τρέχουν να καλύψουν το γνωσιακό κενό που μας δημιουργεί η κρίση με θεωρίες εξόδου από την αγορά, σαν να μην έχουν διαβάσει το περίφημο κεφάλαιο του Πολάνιι για το πείραμα του Speenhamland και σαν να μη γνωρίζουν τι συνέβη στο ένα τρίτο του κόσμου από το 1917 ως το 1989. Καταλαβαίνουμε επίσης και εκείνους που σαν να τέλειωσε η κρίση μάς λένε την ιστορία ενός καλοτακτοποιημένου κόσμου όπου η αγορά θα συνδιαλέγεται με την πολιτική και δεν θα κάνει του κεφαλιού της, όπου η Ευρώπη θα έχει την πρωτοβουλία από την Αμερική και όπου ο κόσμος θα είναι πολυπολικός, θα περνάει καλά και εμείς καλύτερα.
Καταφεύγουμε συχνά σε γνωστές ή αναλογικές ιστορίες γιατί δεν ανεχόμαστε εύκολα το γνωσιακό κενό. Αλλά αυτό είναι «ο φόβος που πρέπει να φοβόμαστε». Γιατί κρίση δεν σημαίνει διακοπή και ρήξη μόνο των οικονομικών ροών και λειτουργιών, αλλά επίσης και των διανοητικών σχημάτων και των θεωρητικών εργαλείων με τα οποία αντιλαμβανόμαστε την πορεία της οικονομίας και κυρίως τη σχέση οικονομίας και κοινωνίας. Αν η κρίση του 1929 είναι ακόμη ένα «κρυφό μυστήριο», τότε τι να πούμε για την τωρινή κρίση που συμβαίνει σε πείσμα πολιτικών που κατά βάθος ήθελαν να εξορκίσουν εκείνη την κρίση; Ισως την περίφημη φράση του αμερικανού συγγραφέα Γουίλιαμ Φόκνερ που θυμήθηκε προεκλογικά ο Ομπάμα: «Το παρελθόν δεν είναι νεκρό.Στην πραγματικότητα δεν είναι καν παρελθόν» (Τhe past is not dead. Ιn fact, it΄s not even past). *
- Ο κ.Αντώνης Λιάκος είναι καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ
Το ΕCU γίνεται ευρώ
1999
Ευρώπη
Από 1ης Ιανουαρίου 1999 το ευρώ μπήκε για τα καλά στη ζωή των πολιτών της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Για τα πρώτα τρία χρόνια- ως την 1η Ιανουαρίου 2002- ως λογιστική μονάδα η οποία αντικατέστησε το ΕCU και απλώς διευκόλυνε τη μετάβαση στην Οικονομική και Νομισματική Ενωση. Και στη συνέχεια στις καθημερινές συναλλαγές μας.
Το ΕCU (η παλαιότερη Ευρωπαϊκή Νομισματική Μονάδα) δεν διεκινείτο από χέρι σε χέρι. Ηταν περισσότερο ένα απαραίτητο στάδιο προς το κοινό νόμισμα. Καθιερώθηκε τον Νοέμβριο του 1993 με τη σχετική συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ενωση που υπεγράφη στο Μάαστριχτ. Η λειτουργία του ήταν περισσότερο αυτή της κοινής λογιστικής μονάδας, της σύνθεσης των νομισμάτων της ΕΕ, η οποία θα διευκόλυνε την ενιαία ευρωπαϊκή αγορά που είχε ολοκληρωθεί λίγο νωρίτερα, τον Ιανουάριο του 1993.
Τo εγχείρημα ήταν μovαδικό στηv παγκόσμια oικovoμική και πoλιτική ιστoρία. Ως τότε γνωρίζαμε ότι η ύπαρξη εvός εvιαίoυ voμίσματoς ήταv oυσιαστικό χαρακτηριστικό εvός κράτoυς, έκφραση συγκρoτημέvης κρατικής εξoυσίας. Γvωρίζαμε επίσης ότι για πρώτη φoρά πριv από 20 αιώvες oι ρωμαϊκές λεγεώvες είχαv επιβάλει με τις λόγχες τo δηvάριo ως κoιvό vόμισμα της τότε γvωστής Ευρώπης. Το 1999 για πρώτη φoρά αvαπτυγμέvες oικovoμικά χώρες κατήργησαν τo εθvικό τoυς vόμισμα και τo αvτικατέστησαν με έvα άλλο κoιvό, η κυκλoφoρία τoυ οποίου ελέγχεται από μια υπερκείμεvη «oμoσπovδιακή» voμισματική αρχή χωρίς τηv ταυτόχρovη παρoυσία μιας oμoσπovδιακής πoλιτικής αρχής. Δηλαδή, καθιερώθηκε εvιαίo vόμισμα χωρίς vα έχoυμε εvιαίo κράτoς ή oμoσπovδία. *
Καταλύτης επαναστατικών αλλαγών
ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Καταλύτης επαναστατικών αλλαγών
1909
100 ΧΡΟΝΙΑ από το στρατιωτικό κίνημα στο Γουδί
Οι επέτειοι των στρατιωτικών κινημάτων και πραξικοπημάτων ανακαλούν συνήθως αρνητικές μνήμες, ιδιαίτερα στην ελληνική περίπτωση, επειδή κατά κανόνα συνδέονται με την επιβολή δικτατορικών καθεστώτων. Εν γένει άλλωστε, οι επεμβάσεις του στρατού στην πολιτική αντιμετωπίζονται ως «εκτροπή» στις σύγχρονες δημοκρατίες. Το στρατιωτικό κίνημα στο Γουδί ωστόσο απέκτησε ευρεία κοινωνική συναίνεση στην εποχή του, ερμηνεύτηκε από ένα μέρος της ιστοριογραφίας ως «αστική επανάσταση» και οδήγησε σε μια πραγματικά εκσυγχρονιστική περίοδο το ελληνικό κράτος υπό την ηγεσία του Ελευθέριου Βενιζέλου. Κατά κάποιον τρόπο, το κίνημα στο Γουδί δικαιώθηκε από την επόμενη ημέρα και όχι αυτοτελώς. Ελάχιστοι θυμούνται σήμερα ότι επικεφαλής του Στρατιωτικού Συνδέσμου ήταν ο συνταγματάρχης Νικόλαος Ζορμπάς, όλοι όμως θυμούνται ότι ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος κάλεσε έναν σχετικά άγνωστο στην Ελλάδα κρητικό πολιτικό, τον Ελευθέριο Βενιζέλο, να αναλάβει τη διακυβέρνηση της χώρας. Αν και η ιστοριογραφία δεν το ονομάζει πλέον «επανάσταση», το κίνημα στο Γουδί υπήρξε πραγματικά επαναστατικό, εφόσον υπήρξε ο καταλύτης για μια σειρά επαναστατικών αλλαγών. Αλλά ας δούμε τα γεγονότα.
Η αρχή του 20ού αιώνα βρήκε την Ελλάδα με συσσωρευμένα προβλήματα και, κυρίως, με μια διάχυτη αίσθηση αποτελμάτωσης. Το «εθνικό ζήτημα» ήταν βεβαίως κυρίαρχο. Συνδεόταν με την πορεία του Ανατολικού Ζητήματος και με τα αλυτρωτικά οράματα, αμείωτα, παρά την πρόσφατη ήττα στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, η οποία είχε βιωθεί ως «εθνική ταπείνωση». Κρητικό και Μακεδονικό αποτελούσαν τα κρίσιμα ζητήματα της εξωτερικής πολιτικής. Στο εσωτερικό, το ανερχόμενο κοινωνικό ζήτημα, σε συνδυασμό με την οικονομική κατάσταση (πτώχευση, σταφιδική κρίση, Διεθνής Οικονομικός Ελεγχος), επέτεινε ένα γενικευμένο κλίμα δυσφορίας, που κατευθυνόταν εναντίον των κομμάτων, του Στέμματος και της Αυλής. Η εκδήλωση του κινήματος των Νεοτούρκων το 1908, που υποσχόταν ισοπολιτεία και ισονομία στις εθνότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, και το συνακόλουθο κλίμα εκσυγχρονισμού δημιουργούσαν αυτομάτως σύγκριση με το «τέλμα» που υπήρχε στην Ελλάδα. Ιδιαίτερα στις τάξεις του στρατού υπήρχε έντονη δυσαρέσκεια για την κατάληψη επιτελικών θέσεων από τους πρίγκιπες και της γενικής διοίκησης από τον Διάδοχο, καθώς και για τη σκανδαλώδη ευνοιοκρατία και τον νεποτισμό. Η ψήφιση το 1908 νόμου που καταργούσε τις δυνατότητες προαγωγής των υπαξιωματικών στους ανώτερους βαθμούς δεν θα πρέπει να υποτιμηθεί ως ένα επιπλέον αίτιο που ώθησε ομά δες κατώτερων αξιωματικών σε συνωμοτική δράση.
Το πρωτόκολλο του Συνδέσμου
Πράγματι, ήδη από το 1908 εντοπίζονται συνωμοτικοί στρατιωτικοί πυρήνες που σε έναν βαθμό εξέφραζαν αντιδυναστικές στάσεις, ενώ ταυτόχρονα χαρακτηρίζονταν από κριτική ως και απόρριψη προς τα πολιτικά κόμματα. Ο πρώτος πυρήνας του Στρατιωτικού Συνδέσμου δημιουργήθηκε τον Οκτώβριο 1908 αποκλειστικά από ανθυπολοχαγούς. Το πρωτόκολλο του Συνδέσμου υπογράφηκε εν τέλει και από δύο υπολοχαγούς και έναν λοχαγό (συνολικά δέκα άτομα), αλλά η ύπαρξη της συγκεκριμένης συνωμοτικής δράσης έγινε γνωστή στην κυβέρνηση τον Ιούνιο 1909. Ο πρωθυπουργός Γεώργιος Θεοτόκης παραιτήθηκε στις 4 Ιουλίου για να αναλάβει ο Δημήτριος Ράλλης.
Η αποτυχία του νέου πρωθυπουργού να συλλάβει τους συνωμότες οδήγησε στην εκδήλωση του κινήματος τη νύχτα της 14ης προς τη 15η Αυγούστου 1909. Στους στρατώνες στο Γουδί συγκεντρώθηκαν 449 αξιωματικοί και 2.546 οπλίτες μαζί με χωροφύλακες και πολίτες, καλώντας την κυβέρνηση να υιοθετήσει το πρόγραμμα του Συνδέσμου. Στην πραγματικότητα, το πρόγραμμα αυτό δεν διακρινόταν από επαναστατικά αιτήματα. Οι βασικές θέσεις του αφορούσαν αλλαγές στο στράτευμα, εξέφραζαν δηλαδή μάλλον επαγγελματικά συμφέροντα και εξοπλιστικά σχέδια, ενώ υπήρχε ένα γενικό ευχολόγιο για τις αλλαγές που έπρεπε να γίνουν στην εκπαίδευση, τη δικαιοσύνη, την οικονομία και τη διοίκηση.
Το περιεχόμενο των αιτημάτων
Χωρίς να προτείνει συγκεκριμένα μέτρα, ο Σύνδεσμος εξέφραζε τον «πόθο» του όπως «ο σχεδόν πενόμενος Ελληνικός λαός ν΄ ανακουφισθή εκ των επαχθών φόρων, ους ήδη καταβάλλει και οίτινες ασπλάχνως κατασπαταλώνται προς διατήρησιν πολυτελών και περιττών υπηρεσιών και υπαλλήλων, χάριν της απαισίας συναλλαγής». Δηλωνόταν εξάλλου κατηγορηματικά ότι στόχος δεν ήταν το πολίτευμα και ο βασιλιάς, «ούτινος το πρόσωπον είναι ιερόν», ούτε η εγκαθίδρυση στρατιωτικής δικτατορίας. Και πράγματι εν τέλει δεν έγινε δικτατορία, παρ΄ όλο που η ιδέα εκφράστηκε κάποιες φορές μπροστά στο αδιέξοδο το οποίο προέκυψε από την πολιτική κρίση που επακολούθησε.
Συνεπώς, ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος εξέφραζε μάλλον συντεχνιακά και λαϊκιστικά αιτήματα, χωρίς να προτείνει συγκεκριμένες πολιτικές πράξεις και, προφανώς, χωρίς να έχει συγκεκριμένο σχέδιο και πρόγραμμα για τη διακυβέρνηση της χώρας. Το πραξικόπημα κέρδισε τη στήριξη των λαϊκών και μικροαστικών στρωμάτων της πρωτεύουσας, τα οποία στις 14 Σεπτεμβρίου πραγματοποίησαν ένα ογκώδες συλλαλητήριο (70.000 σύμφωνα με την εφημερίδα Χρόνος ) από το Πεδίον του Αρεως προς το παλάτι, ύστερα από επίμονες ενέργειες των αξιωματικών. Το συλλαλητήριο οργανώθηκε από τον Σύνδεσμο Συντεχνιών Ελλάδος (περίπου 50 οργανώσεις με 30.000 μέλη) και επιδόθηκε στον Γεώργιο Α Δ ψήφισμα το οποίο ενέκρινε το κίνημα του Συνδέσμου και είχε ως κεντρικό αίτημα τη μάλλον αφηρημένη «Ανόρθωση».
Από πολιτική σε πολιτειακή κρίση
Την ικανοποίηση των αιτημάτων του Συνδέσμου είχε αναλάβει η κυβέρνηση του Κυριακούλη Μαυρομιχάλη, αρχηγού του τρίτου σε δύναμη κόμματος. Μέσα σε ελάχιστο χρόνο η Βουλή ψήφισε έναν εντυπωσιακά μεγάλο αριθμό νόμων (169 νομοσχέδια σε 82 ημέρες), με τους πραξικοπηματίες αξιωματικούς στα θεωρεία της. Η ιδιότυπη αυτή διπλή εξουσία, αφενός των στρατιωτικών και αφετέρου των κοινοβουλευτικών θεσμών, ήταν εγγενώς αντιφατική και επομένως βραχύβια. Παρά την υποχωρητικότητα της Βουλής και της κυβέρνησης, η πολιτική κρίση γρήγορα μετασχηματιζόταν και σε πολιτειακή.
Μπροστά στο αδιέξοδο, ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος στράφηκε προς έναν «μεσσία», τον Ελευθέριο Βενιζέλο, για να βγάλει τη χώρα από την κρίση. Ο Βενιζέλος είχε στηρίξει, με άρθρα του στην εφημερίδα Κήρυξ των Χανίων, την ανάγκη των μεταρρυθμίσεων που πρότεινε ο Σύνδεσμος, ενώ η σύγκρουσή του με τον ύπατο αρμοστή της Κρήτης πρίγκιπα Γεώργιο είχε δημιουργήσει συμπάθειες κυρίως στους κατώτερους αξιωματικούς. Εξάλλου, στο πρόσωπό του έβλεπαν έναν πολιτικό άφθαρτο και ανεξάρτητο από το «διεφθαρμένο» ελλαδικό πολιτικό κατεστημένο. *
- Η κυρία Χριστίνα Κουλούρη είναι καθηγήτρια Νεότερης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.
ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Η έλευση του Βενιζέλου
Η άφιξη του Βενιζέλου στην Αθήνα στις 28 Δεκεμβρίου 1909, ύστερα από πρόσκληση του Συνδέσμου, άνοιξε ένα νέο κεφάλαιο στη Νεότερη Ελληνική Ιστορία, παρ΄ όλο που δεν ανέλαβε αμέσως την πρωθυπουργία. Ο κρητικός πολιτικός πρότεινε τον σχηματισμό νέας υπηρεσιακής κυβέρνησης, η οποία θα διενεργούσε εκλογές για τη σύγκληση αναθεωρητικής συνέλευσης. Αμέσως μετά πρόβλεπε και τη διάλυση του Στρατιωτικού Συνδέσμου. Παρά τις διαφωνίες που ανέκυψαν μεταξύ των αρχηγών των πολιτικών κομμάτων αν θα αποδέχονταν την παραβίαση του Συντάγματος που συνεπαγόταν η λύση την οποία πρότεινε ο Βενιζέλος, ο Γεώργιος συναίνεσε και ανέθεσε την πρωθυπουργία της μεταβατικής κυβέρνησης στον Στέφανο Δραγούμη. Οι εκλογές για την Αναθεωρητική Βουλή προκηρύχθηκαν τον Μάρτιο 1910. Λίγο πριν είχε διαλυθεί, με
δυσφορία, ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος. Οι εκλογές έγιναν στις 8 Αυγούστου 1910 και ανέδειξαν διπλάσιο αριθμό βουλευτών από την προηγούμενη Βουλή. Η λειτουργία της Αναθεωρητικής Βουλής, όπου την πλειοψηφία διατήρησαν τα παλαιά κόμματα, δεν ήταν εύκολη, γιατί οι ριζοσπαστικότεροι βουλευτές ζητούσαν να κηρυχθεί η Βουλή Συντακτική.
Μέσα στο κλίμα του νέου αδιεξόδου, ο Βενιζέλος θα επιστρέψει στην Αθήνα, από την Κρήτη όπου βρισκόταν, στις 5 Σεπτεμβρίου. Την ίδια ημέρα θα απευθυνθεί στον αθηναϊκό λαό που είχε κατακλύσει την πλατεία Συντάγματος, δηλώνοντας ότι ερχόταν ως «σημαιοφόρος νέων πολιτικών ιδεών». Εναν μήνα αργότερα ο Γεώργιος θα διορίσει τον Βενιζέλο πρωθυπουργό στη θέση του Δραγούμη. Η κομματική σύνθεση της Βουλής ωστόσο δεν επέτρεπε στον νέο πρωθυπουργό ελευθερία κινήσεων, παρά την ψήφο εμπιστοσύνης που πήρε, και θα πείσει τον βασιλιά να προκηρύξει νέες εκλογές για τη Β Δ Αναθεωρητική Βουλή. Στις εκλογές της 28ης Νοεμβρίου 1910, χάρη και στην απόφαση για αποχή των παλαιών κομμάτων, το Κόμμα των Φιλελευθέρων θα κερδίσει τις 307 από τις 362 έδρες. Το βουλευτικό σώμα θα ανανεωθεί σχεδόν στο σύνολό του, εφόσον περίπου το 87% των βουλευτών εκλεγόταν για πρώτη φορά.
Η επόμενη διετία σφραγίστηκε από το εκσυγχρονιστικό πρόγραμμα των Φιλελευθέρων και από την πολεμική εποποιία των Βαλκανικών Πολέμων. Ο συμβιβασμός με το Στέμμα (με την εκ νέου ανάθεση της γενικής διοίκησης του στρατεύματος στον Διάδοχο Κωνσταντίνο) και με ευρύτερα κοινωνικά στρώματα (όπως π.χ. στο γλωσσικό ζήτημα) είχαν ως στόχο, όπως φαίνεται, τη μεγαλύτερη δυνατή συναίνεση στην εξωτερική πολιτική. Ο Βενιζέλος πραγματοποίησε και τα αλυτρωτικά οράματα και την «ανόρθωση» της χώρας, που υπήρχαν στις διακηρύξεις του Στρατιωτικού Συνδέσμου. Το 1913 η «μικρά Ελλάς» ήταν ήδη διπλάσια σε έκταση και πληθυσμό. Ωστόσο, όπως έγραψε ο Gunnar Ηering, «το πραξικόπημα του 1909 πρέπει να το ξεχωρίσει κανείς από τις εξελίξεις που συντελέστηκαν μετά το 1910». Ο αστικός μετασχηματισμός του κράτους που πραγματοποιήθηκε από το Κόμμα των Φιλελευθέρων αποτέλεσε μάλλον «ακούσια συνέπεια» του κινήματος στο Γουδί. *
ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Πότε άρχισε ο πόλεμος;
1939
70 ΧΡΟΝΙΑ από την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου
ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Το τέλος του Μεγάλου Πολέμου
1919
90 ΧΡΟΝΙΑ από τη Συνθήκη των Βερσαλλιών
ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Τέσσερις εκδοχές του τέλους
1949
60 ΧΡΟΝΙΑ από τη λήξη του Εμφυλίου
ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Ο Φιντέλ που άλλαξε την Κούβα
1959
50 ΧΡΟΝΙΑ από την είσοδο του Κάστρο στην Αβάνα
ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Το γκρέμισμα των συμβόλων
1989
20 ΧΡΟΝΙΑ από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου
ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Το αντίο του στρατηγού
1969
40 ΧΡΟΝΙΑ από την παραίτηση του Καρόλου ντε Γκωλ
Από τον κλειστό κόσμο στο άπειρο σύμπαν
ΕΠΙΣΤΗΜΗ
Από τον κλειστό κόσμο στο άπειρο σύμπαν
1609
400 ΧΡΟΝΙΑ από τότε που ο Κέπλερ και ο Γαλιλαίος άνοιξαν τον δρόμο για τη σύγχρονη αστρονομία
ΕΠΙΣΤΗΜΗ
Τα πρώτα βήματα στο Φεγγάρι
1969
40 ΧΡΟΝΙΑ από την κατάκτηση της Σελήνης
ΕΠΙΣΤΗΜΗ
Το άλλο πρόσωπο του Θεού
1809
200 ΧΡΟΝΙΑ από τη γέννηση του Δαρβίνου
Στις 12 Φεβρουαρίου 2009 θα συμπληρωθούν διακόσια χρόνια από τη γέννηση του Καρόλου Δαρβίνου, του βρετανού φυσιοδίφη στον οποίο χρωστούμε την εξελικτική θεωρία. Συμπληρώνονται επίσης 150 χρόνια από την πρώτη έκδοση του βιβλίου του «Η καταγωγή των ειδών» (Τhe origin of species) στο οποίο ανέπτυξε τη θεωρία του. Με άλλα λόγια, ο Δαρβίνος ήταν ήδη 50 ετών όταν επιτέλους αποφάσισε να κοινοποιήσει την αιρετική άποψή του. Να πει δηλαδή ότι τα είδη δεν είναι σταθερά αλλά μεταβάλλονται και πως όλες οι μορφές ζωής σε αυτόν τον πλανήτη κατάγονται από έναν κοινό μακρινό πρόγονο.
Η θεωρία του κόκκινο πανί
Το γεγονός δεν είναι τυχαίο: για χρόνια ο Δαρβίνος αναζητούσε ενδείξεις και αποδείξεις για την ορθότητα της θεωρίας του την οποία είχε εκμυστηρευτεί σε λίγους καλούς φίλους. Ηθελε να έχει όσο το δυνατόν περισσότερα επιχειρήματα μπορούσε επειδή γνώριζε ότι θα υπήρχαν αντιδράσεις. Και πώς να μην υπήρχαν! Δεν ήταν μόνο η αντίθεσή του με τις γραφές που ήθελαν τον Δημιουργό να έχει δώσει πνοή σε όλα τα είδη, είναι το γεγονός ότι από τη θεωρία του δεν εξαιρέθηκε ο άνθρωπος. Αν και στο βιβλίο του «Η προέλευση των ειδών» δεν γίνεται αναφορά στο ανθρώπινο είδος, οι συνέπειες της άποψής του είναι προφανείς. (Δώδεκα χρόνια αργότερα, το 1871, ο Δαρβίνος θα εκδώσει το «Τhe Descent of man» για να επεκτείνει τη θεωρία του στον άνθρωπο.) Ναι, είμαστε συγγενείς με τους πιθήκους και τα άλλα πρωτεύοντα θηλαστικά!
Και σαν να μην έφτανε αυτό, η αποδοχή της θεωρίας του Δαρβίνου ήταν ισοδύναμη με την αποδοχή ότι οι άνθρωποι καθόλου δεν είμαστε η κορωνίδα της εξέλιξης! Γιατί η εξέλιξη δεν είναι μια διαδικασία συνεχούς βελτίωσης με στόχο τη δημιουργία ενός άριστου είδους. Μακράν του να έχει συγκεκριμένο στόχο, η εξέλιξη είναι μια τυχαία διαδικασία: νέα είδη δημιουργούνται από τυχαίες μεταβολές σε υπάρχοντα είδη. Βασική προϋπόθεση είναι οι μεταβολές αυτές να επιφέρουν πλεονεκτήματα στα άτομα που τις φέρουν, να τα καθιστούν δηλαδή καλύτερα προσαρμοσμένα στο περιβάλλον τους και ως εκ τούτου σε πλεονεκτική θέση και ικανότερα να αφήσουν περισσότερους απογόνους.
Από τον δισταγμό στη δημοσιοποίηση
Η επίγνωση των επιπτώσεων της θεωρίας του, σε συνδυασμό με πλήθος άλλων λόγων (η κακή υγεία του, ο φόβος του ότι θα έπληττε το θρησκευτικό συναίσθημα της αγαπημένης συζύγου του Εμα…), έκανε τον Δαρβίνο διστακτικό στο να δημοσιοποιήσει τη θεωρία του την οποία επώαζε για δεκαετίες. Ηδη κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του με το σκάφος Βeagle (από τις 27 Δεκεμβρίου 1831 ως τις 2 Οκτωβρίου 1836), το οποίο έκανε τον περίπλου του νοτίου ημισφαιρίου, κάνει παρατηρήσεις που δεν συνάδουν με την ιδέα της σταθερότητας των ειδών. Τα πρώτα ψήγματα της αμφιβολίας ωριμάζουν, ενισχύονται από συμπεράσματα δικά του και συναδέλφων του που εξετάζουν τα πολυάριθμα ζωικά και φυτικά είδη που έχει αποστείλει στη γενέτειρα από κάθε γωνιά του πλανήτη και βαθμηδόν ο Δαρβίνος είναι βέβαιος: τα είδη εξελίσσονται!
Παρά το γεγονός ότι μετά την επιστροφή του από το ταξίδι ο Δαρβίνος έχει αποκτήσει κύρος μεταξύ των μελών της επιστημονικής κοινότητας της εποχής του, δεν τολμά να δημοσιοποιήσει την άποψή του, την οποία αρχικά εκμυστηρεύεται σε στενούς φίλους. Καθώς μάλιστα ζει απομονωμένος στην αγγλική επαρχία, από αυτούς τους φίλους πληροφορείται ότι και κάποιος άλλος έχει την ίδια ιδέα! Ναι, ο Αλφρεντ Ράσελ Γουάλας (8 Ιανουαρίου 1823- 7 Νοεμβρίου 1913), εξερευνητής και φυσιοδίφης, έχει καταλήξει στα ίδια συμπεράσματα με τον Δαρβίνο αξιοποιώντας παρατηρήσεις του στον Αμαζόνιο και στο αρχιπέλαγος του Μαλάουι. Οι δυο τους παρουσιάζουν τις ιδέες τους την ίδια μέρα (1η Ιουλίου 1858) στη Linnean Society of London και έναν χρόνο αργότερα ο Δαρβίνος δημοσιεύει την «Προέλευση των ειδών».
Η χρονιά είναι δική του
Τίποτε πια δεν θα είναι το ίδιο στη βιολογία ύστερα από αυτή τη δημοσίευση! Αν και στην εποχή του Δαρβίνου η βιολογία ήταν σε εμβρυϊκή σχεδόν ηλικία (οι νόμοι του Μέντελ για την κληρονομικότητα δεν είχαν τύχει αναγνώρισης και αποδοχής ως τις αρχές του 20ού αιώνα, ενώ για την αποκάλυψη της δομής του DΝΑ θα χρειαζόταν να περάσουν άλλα 50 χρόνια), η θεωρία του παραμένει ισχυρή. Και κάτι περισσότερο: αποδεικνύεται η μόνη ικανή να εξηγήσει τα ευρήματα της σύγχρονης βιολογίας επαληθεύοντας τη ρήση του ουκρανικής καταγωγής εξελικτικού βιολόγου Τheodosius Dobzhansky (1900 -1975) πως «τίποτε στη βιολογία δεν έχει νόημα παρά υπό το φως της εξέλιξης» (Νothing in biology makes sense except in the light of evolution).
Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι δικαίως το 2009 είναι έτος Δαρβίνου. Αλλά για όλους τους βιολόγους είναι ξεκάθαρο ότι δεν πρόκειται απλώς για μια επέτειο, για τον εορτασμό ενός γεγονότος που έγινε και τέλειωσε. Η συμπλήρωση 200 χρόνων από τη γέννηση του Δαρβίνου σηματοδοτεί τη γέννηση μιας επανάστασης που συνεχίζεται στις μέρες μας και που καθορίζει το σύγχρονο πρόσωπο της βιολογίας. *
ΕΠΙΣΤΗΜΗ
Ο οραματιστής του χωροχρόνου
1879
130 ΧΡΟΝΙΑ από τη γέννηση του Αλβέρτου Αϊνστάιν
ΤΕΧΝΕΣ
Ο εικονογράφος του 20ού αιώνα
1909
100 ΧΡΟΝΙΑ από τη γέννηση του Φράνσις Μπέικον
ΤΕΧΝΕΣ
Η αποθέωση του στιγμιαίου
1909
100 ΧΡΟΝΙΑ από τη φουτουριστική έκρηξη
ΤΕΧΝΕΣ
Ο πατέρας της συμφωνίας
1809
200 ΧΡΟΝΙΑ από τον θάνατο του Χάιντν
ΤΕΧΝΕΣ
Ο επαναστάτης του θεάτρου
1989
20 ΧΡΟΝΙΑ από τον θάνατο του Σάμιουελ Μπέκετ
ΤΕΧΝΕΣ
Ο ποιητής της Ρωμιοσύνης
1909
100 ΧΡΟΝΙΑ από τη γέννηση του Γιάννη Ρίτσου
ΕΞΕΓΕΡΣΗ
Η κόκκινη Ρόζα
1919
90 ΧΡΟΝΙΑ από τη δολοφονία της Λούξεμπουργκ
Πριν από λίγες εβδομάδες ανέβηκε το Μανιφέστο του κομμουνιστικού κινήματος σε μετάφραση, δραματουργική επεξεργασία και σκηνοθεσία Ελενας Πατρικίου. Πρόκειται για μια παράσταση που διευκολύνει τον θεατή να ξαναδεί από την αρχή, με πιο διαφορετικό τουλάχιστον μάτι, την πολιτική αξία ενός μαχητικού κειμένου του 1848. Τόσο από την άποψη των παραληπτών του που δεν εξαντλούνται στην παρουσία ενός κόμματος όσο και με γνώμονα την πρώτη κοινή εφαρμογή της «αυτογνωσίας» των συγγραφέων του. Τόσο, δηλαδή, με αφετηρία τη διαβεβαίωση ότι όσοι συμμερίζονται τις αντιλήψεις του Μανιφέστου «υποστηρίζουν παντού κάθε επαναστατικό κίνημα που στρέφεται εναντίον της υπάρχουσας κοινωνικής και πολιτικής κατάστασης» όσο και με στόχο να διακριβωθεί πώς ο Μαρξ και ο Ενγκελς ανάγονται στο πεδίο γένεσης και ανάπτυξης του κεφαλαιοκρατικού κοινωνικού σχηματισμού.
Η «θεατρικότητα» του πολυδιαβασμένου αυτού κειμένου, σε μια σκηνή που επιδιώκει να λειτουργεί «διαρκώς αφυπνιστική», συναντά τη χρηματοπιστωτική κρίση των ημερών μας, με ξεχωριστή μάλιστα αναφορά στις περιοδικές «κρίσεις» της κοινωνίας η οποία βασίζεται στην κυριαρχία του «παρελθόντος πάνω στο παρόν». Με άλλη αφόρμηση αλλά με παρόμοια αποβλεπτικότητα ανέβηκε, πριν από λίγα χρόνια, η παράσταση Σ΄ εσάς που με ακούτε. Δηλαδή ένα έργο της Λούλας Αναγνωστάκη με επίκεντρο την έμπνευση που ασκεί η «κόκκινη» Ρόζα στην αρχή του νέου αιώνα μας. Ειδικότερα, «επιστρέφει στη δική μας εποχή και φυσικά είναι αλλιώτικη». Προπαντός είναι «πολύ νέα» ή «φοράει τζιν αλλά της αρέσουν και τα κομψά φορέματα». Εμφανίζεται λοιπόν να «καπνίζει Μάρλμπορο», να «αγαπάει τον κινηματογράφο, τα μικρά ατμοσφαιρικά μπαρ, την τζαζ». Επιπλέον, «θα μπορούσε να στέλνει e-mail, όμως της αρέσει να γράφει με μολύβι».
Ποια ήταν λοιπόν η Ρόζα Λούξεμπουργκ; Στις 6 Ιανουαρίου 1919 καταστέλλεται στο Βερολίνο η ολιγοήμερη απόπειρα να συσταθεί η «Γερμανική Σοβιετική Δημοκρατία» και η ίδια βρίσκεται δολοφονημένη μαζί με τα υπόλοιπα ηγετικά στελέχη του «Spartakusbund» που ήδη είχε μετονομασθεί «Κομμουνιστικό Κόμμα της Γερμανίας». Βρισκόμαστε στη λήξη του πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου (η Γερμανία συνθηκολογεί τον Νοέμβριο του 1918) και στην απαρχή της εδραίωσης της σοβιετικής εξουσίας στη Ρωσία.
Ειδικά το τελευταίο σημείο είχε συνδυασθεί με τη θεωρητική και πολιτική ιδιοσυστασία της Λούξεμπουργκ. Γιατί αρκετά νωρίς είχαν διατυπωθεί, συχνά απερίφραστα, από δυτικοευρωπαίους μαρξιστές κριτικές επισημάνσεις ως προς τον τρόπο επιβολής και κυρίως αναπαραγωγής της σοβιετικής εξουσίας. Για τούτο αρνούνταν να προγραμματίσουν έναν παρόμοιο δρόμο για τη νικηφόρα διεκπεραίωση των κοινωνικών και πολιτικών αγώνων στις χώρες τους. Μια τέτοια περίπτωση αφορά την απόσταση που κρατούσε, από την απαρχή κιόλας της επανάστασης των Μπολσεβίκων, η Ρόζα. Όταν δηλαδή τους αντέτεινε ότι «η ελευθερία νοείται πάντα ελευθερία για εκείνον που σκέφτεται διαφορετικά». Στα ύστατα γραπτά της Λούξεμπουργκ, που αφορούν τη διαμόρφωση του «Σπάρτακου» και την ίδρυση του ΚΡD, αναδιατυπώνεται το δίλημμα «σοσιαλισμός ή πτώση στη βαρβαρότητα». Με την υπόμνηση μάλιστα ότι η «διαλεκτική της Ιστορίας» επαναφέρει τους επαναστάτες στην εποχή του Μανιφέστου, οπότε η εγκαθίδρυση του σοσιαλισμού είχε εμφανισθεί ως «άμεση αναγκαιότητα» που προέκυπτε από την «ίδια την ιστορική εξέλιξη». Οι εκτιμήσεις αυτές οδηγούσαν στην επανεξέταση των στόχων του προγράμματος της Ερφούρτης (1891), με το οποίο η γερμανική Σοσιαλδημοκρατία παρουσιαζόταν να συγκεντρώνει το ενδιαφέρον της στις μίνιμουμ διεκδικήσεις. Δηλαδή κάνοντας τον σοσιαλισμό «απώτερο τελικό σκοπό». Κυρίως όμως υπονοούνταν η εγκατάλειψη του τρόπου με τον οποίο «ζούσε,ή ορθότερα πέθανε» το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα. Ο,τι ακριβώς αφορούσε την προσκόλληση στη νόμιμη οδό της κοινοβουλευτικής πάλης. Η επιστροφή λοιπόν στο Μανιφέστο σήμαινε την επανασύζευξη των άμεσων διεκδικήσεων με τον «τελικό σκοπό» και, συναφώς, τη διάλυση της «αυταπάτης» ότι η εργατική τάξη μπορούσε να επιτύχει τους στόχους της απλώς «κάνοντας την επανάσταση στους δρόμους». Έτσι ο «Σπάρτακος» αντιπαρατίθεται προς τον ηγέτη της γερμανικής Σοσιαλδημοκρατίας, τον Καρλ Κάουτσκι, που λειτουργούσε ως κέρβερος του «απόλυτου κοινοβουλευτισμού». Γιατί υποχρέωνε το εργατικό κίνημα να δρα με βάση τους όρους που του έθετε η κεφαλαιοκρατική κοινωνία, χωρίς να επιδεικνύει κάποια «σοβαρή διάθεση» να τους υπερνικήσει.
Στα διακηρυκτικά αυτά κείμενα, πέρα από τον πολεμικό τόνο, το δίλημμα που μόλις σημείωσα ενέχει σαφή μεθοδολογική σημασία για την κατανόηση της σκέψης της Λούξεμπουργκ. Δηλαδή το αν η ανθρωπότητα «ή βυθίζεται στη βαρβαρότητα ή σώζεται εγκαθιδρύοντας τον σοσιαλισμό» σημαίνει τον παραμερισμό του μονοδιάστατου οικονομικού καταστροφισμού και συνάμα την εξασφάλιση μιας διαζευκτικής έκβασης της Ιστορίας. Ο,τι δηλαδή συναρτάται με την αποτελεσματικότητα της επαναστατικής παρέμβασης της εργατικής τάξης. Από αυτήν άλλωστε την αίσθηση της Ιστορίας διαπιστώνεται πως αδυνατούμε να προβλέψουμε ό,τι «νομοτελειακά» θα επακολουθήσει. Και για τούτο η επαναστατική διαδικασία εκτυλίσσεται «από τα κάτω προς τα πάνω» ως ευρεία κοινωνική ανατροπή.
Οι συνεπαγωγές είναι περισσότερο από προφανείς. Για παράδειγμα, ότι ο σοσιαλισμός δεν εγκαθιδρύεται με «μερικά διατάγματα» που συντάσσονται στο «πράσινο τραπέζι μιας ντουζίνας διανοουμένων». Όπως έγραφε η Λούξεμπουργκ, αποτιμώντας ήδη την πρώτη ρωσική επανάσταση, «η Μαντάμ Ιστορία αποστρέφεται και με πλατύ χαμόγελο περιφρονεί τα γραφειοκρατικά στερεότυπα». Η νέα επαναστατική οργάνωση το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να συμβάλει στον μετασχηματισμό του «αυθόρμητου στοιχείου σε συστηματικό». Για τούτο δεν αναμένεται να δράσει ως κόμμα που επιδιώκει να καταλάβει την εξουσία «παρά ή μέσω των εργατικών μαζών». Μόνο που η «κόκκινη» Ρόζα από το Ζάμοξ δεν πρόλαβε να αυτοεπιβεβαιωθεί ως αναγνώστρια του «υγιούς επαναστατικού ενστίκτου», ούτε να διαπιστώσει τους τρόπους με τους οποίους η κοινωνική πρόοδος μετατρέπεται σε «τροχάδην»… *
- Ο κ.Παναγιώτης Νούτσος είναι καθηγητής της Κοινωνικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.
Ο παίκτης που άλλαξε την πορεία του ελληνικού μπάσκετ
ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ
Ο παίκτης που άλλαξε την πορεία του ελληνικού μπάσκετ
1979
30 ΧΡΟΝΙΑ από την έλευση του Νίκου Γκάλη στη Θεσσαλονίκη
ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ
«Το παιδί μίλησε: Προ-Πο!»
1959
50 ΧΡΟΝΙΑ από την κυκλοφορία του πρώτου δελτίου
ΜΕΣΑ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ
Παράθυρα στον κόσμο
1989
20 ΧΡΟΝΙΑ ιδιωτικής τηλεόρασης
Φιλίστωρ 