Καιρός να ξαναθυμηθούμε τη Ρόζα Λούξεμπουργκ

Στις αρχές του περασμένου αιώνα, κυρίως μεταξύ των Ρώσων επαναστατών, πολιτικών προσφύγων στη Δυτική Ευρώπη, κυκλοφορούσε το εξής, ευφυές και χαριτωμένο ανέκδοτο για τη Ρόζα Λούξεμπουργκ και τον Βλαδίμηρο Λένιν. Πολύ πιο γνωστή τότε η πρώτη από τον δεύτερο…

Η Ρόζα είχε, λέει, μια χαριτωμένη και έξυπνη γάτα, όπως μόνο οι γάτες ξέρουν να είναι. Την αγαπούσε πολύ και της είχε τυφλή εμπιστοσύνη. Οποιον επισκέπτη του σπιτιού της συμπαθούσε η γάτα της, τον συμπαθούσε και η ίδια. Τη μόνη φορά που η γάτα της έκανε λάθος ήταν όταν ο Λένιν την επισκέφθηκε στο Βερολίνο. Παραδόξως, τον συμπάθησε.

Πράγματι, ο τραγικός θάνατος της Ρόζας από τους προδρόμους των ναζί, τον Ιανουάριο του 1919 (ενενηκοστή επέτειος από τότε) εμπόδισε ή μάλλον διέκοψε την ανάπτυξη ευρείας πολεμικής με τον Λένιν, ώστε σήμερα να έχουμε σαφή εικόνα των μεταξύ τους ιδεολογικών διαφορών. Το νεοσυσταθέν τότε σοβιετικό καθεστώς ζούσε στον αέρα του θριάμβου που ορθά αποδίδονταν στον Λένιν και αντιμετώπιζε τη νεκρή πλέον Ρόζα Λούξεμπουργκ με υπεροπτική συγκατάβαση. Δεν μπορούσε να αρνηθεί την τραγική θυσία της. Τη δολοφόνησαν μαζί με τον Καρλ Λίμπκνεχτ, ηγέτες και οι δύο των «Σπαρτακιστών» και του επαναστατικού κινήματος στη Γερμανία. Την πέταξαν σε ένα κανάλι του Βερολίνου και τη βρήκαν ύστερα από μέρες, φρικτά κακοποιημένη. Αυτή ήταν η θυσία στην Επανάσταση που σεβάστηκαν. Χωρίς καμιά αναφορά στη σκέψη της και κυρίως στην κριτική της για τον ίδιο τον Λένιν και το επιχειρούμενο τότε επαναστατικό πείραμα. Ολοι άλλωστε πίστευαν ότι ζούσαν τις μέρες που θα άλλαζαν τον κόσμο…

Η σκέψη της Λούξεμπουργκ βρισκόταν ακριβώς στον αντίποδα του Λένιν και της πρακτικής που ακολουθούσε η επανάσταση των μπολσεβίκων. Παραθέτω το γνωστό απόσπασμα από τα γραπτά της, το δανείστηκα από άρθρο του Ανδρέα Παππά στο «Βήμα» της περασμένης Τρίτης.

«Είναι φανερό ότι ο σοσιαλισμός, από την ίδια του τη φύση, δεν μπορεί να παραχωρηθεί, δεν μπορεί να εγκαθιδρυθεί με ουκάζια […]. Πνίγοντας την πολιτική ζωή σε όλη τη χώρα, είναι μοιραίο να παραλύει ολοένα περισσότερο η ζωή σε αυτά τα ίδια τα σοβιέτ. Χωρίς γενικές εκλογές, απεριόριστη ελευθερία του Τύπου και των συγκεντρώσεων, ελεύθερη πάλη των ιδεών, η ζωή ξεψυχάει σε όλους τους δημόσιους θεσμούς, γίνεται μια ζωή επιφανειακή, όπου η γραφειοκρατία μένει το μόνο ενεργό στοιχείο […]».

«Η ελευθερία μόνο για τους οπαδούς της κυβέρνησης και μόνο για τα μέλη του κόμματος –όσο πολυάριθμα κι αν είναι αυτά– δεν είναι ελευθερία. Η ελευθερία νοείται πάντοτε ως ελευθερία γι’ αυτόν που σκέφτεται διαφορετικά».

Από όσα γνωρίζουμε σήμερα για τα έργα και τις ημέρες του σοβιετικού καθεστώτος στα εβδομήντα και πλέον χρόνια της ζωής του, μας εντυπωσιάζει η ακρίβεια των προβλέψεων της Ρόζας Λούξεμπουργκ. Πράγματι, η Επανάσταση δεν συντελείται με ουκάζια, με διατάγματα. Είναι μια αδιάπτωτη και απρόβλεπτη διαδικασία πολιτικών συγκρούσεων με επίσης απρόβλεπτα αποτελέσματα. Ο Ανατόλ Φρανς, εμβριθής μελετητής της Μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης, αλλά και διακεκριμένος λογοτέχνης, έλεγε ότι κανείς ποτέ δεν σχεδίασε μια επανάσταση και κανείς δεν προδιέγραψε το αποτέλεσμά της. Ο Λένιν και τη «σχεδίασε» και προδιέγραψε το αποτέλεσμά της, την οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Γι’ αυτό ίσως μέχρι σήμερα συζητάμε αν ήταν επανάσταση ή πραξικόπημα και τι τελικά είναι ο σοσιαλισμός, αφού δεν είναι αυτός ο βιασμός της κοινωνίας που γνωρίσαμε στη Σοβιετική Ενωση.

Το πρώτο μέλημα του Λένιν και των διαδόχων του ήταν να «πνίξουν την πολιτική ζωή», καταργώντας την κίνηση των ιδεών, τις πολιτικές διαφορές, την ελευθερία του Τύπου και των συγκεντρώσεων, τα πολιτικά δικαιώματα των πολιτών, καταργώντας εν τέλει τη Δημοκρατία. Πώς να αναπτυχθεί και πώς να ολοκληρωθεί μια επανάσταση και πώς να φτάσει στο έτσι ή αλλιώς απρόβλεπτο αποτέλεσμά της χωρίς δημοκρατία και ελευθερία. Επνιξαν την πολιτική ζωή και εκείνο που τελικά απέμεινε ως «πολιτικό όργανο» ήταν η παραλυτική γραφειοκρατία και η αυθαίρετη και καταπιεστική αστυνομία.

Η Ρόζα Λούξεμπουργκ, Πολωνίδα εβραϊκής καταγωγής, αν κρίνουμε από την τολμηρότητα των ιδεών της, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ανήκε στην άκρα Αριστερά της εποχής της. Παρά ταύτα, ο Ανδρέας Παππάς γράφει στο «Βήμα» ότι ήταν πολύ διστακτική για την ένοπλη εξέγερση του προλεταριάτου του Βερολίνου το 1919, που κατέληξε στην αιματηρή συντριβή του, δημιουργώντας ταυτόχρονα τις πρώτες προϋποθέσεις της μετέπειτα ναζιστικής πλημμυρίδας. Προσπάθησε να μεταπείσει τον παρορμητικό και ενθουσιώδη Καρλ Λίμπκνεχτ, αλλά μάταια. Τον ακολούθησε ώς τη συντριβή και τον θάνατο.

Το πρόβλημα της Δημοκρατίας, αυτής της «τυπικής» «αστικής» Δημοκρατίας ταλαιπωρεί πολλές δεκαετίες τη εγχώρια Αριστερά, σε ολόκληρη τη ζωή της. Την ταλαιπωρεί και σήμερα, γι’ αυτό και τόσο συχνά μικρές οργανωμένες μειοψηφίες προχωρούν σε θορυβώδη επίδειξη αυθαίρετων βιαιοτήτων, ακόμη και εναντίον της περιουσίας και της ζωής των πολιτών. Τα λόγια της Ρόζας Λούξεμπουργκ δεν είναι μόνο προφητικά. Είναι και διδακτικά. Καμιά επανάσταση, καμιά εξέγερση, κανένα όραμα δεν έχουν νόημα και προοπτική όταν ξεκινούν από την καταπάτηση των ελευθεριών και των δικαιωμάτων, από την κατάργηση της Δημοκρατίας. Αυτής της Δημοκρατίας (δεν υπάρχει άλλη) που θεμελίωσε ο Διαφωτισμός και η Γαλλική Επανάσταση και διαμόρφωσαν δύο αιματηροί παγκόσμιοι πόλεμοι.

Η τόλμη των ιδεών ποτέ δεν έβλαψε. Ο πολιτικός τυχοδιωκτισμός εν ονόματί τους, συνήθως οδηγεί στην καταστροφή.

Η «αστική», η «τυπική» Δημοκρατία, οι ελευθερίες και τα πολιτικά δικαιώματα, αξίες πάνω στις οποίες αναπτύσσεται η δημοκρατική νομιμότητα, αποτελούν λαϊκές κατακτήσεις εσαεί, βάση και προϋπόθεση κάθε μελλοντικής κοινωνικής κατάκτησης. Ολα τα άλλα είναι ψευτοεπαναστατισμός και ψευτοαριστεροσύνη, όταν δεν είναι απροκάλυπτος πολιτικός τυχοδιωκτισμός.

• Γραφει ο Aντωνης Kαρκαγιαννης, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 01/02/2009

 

Η δημοκρατική παρακαταθήκη της Ρόζας Λούξεμπουργκ

Του ΑΝΔΡΕΑ ΠΑΠΠΑ | ΤΟ ΒΗΜΑ, Τρίτη 27 Ιανουαρίου 2009

Το βράδυ της 15ης Ιανουαρίου 1919, άντρες των γνωστών ως Freikorps παραστρατιωτικών μονάδων, που είχαν ήδη «επιβάλει την τάξη» στους δρόμους του Βερολίνου, συνέλαβαν τη Ρόζα Λούξεμπουργκ, τον Καρλ Λίμπκνεχτ και άλλους ηγέτες των λεγόμενων Σπαρτακιστών. Υστερα από σύντομη «ανάκριση» στο αρχηγείο των Freikorps, στο ξενοδοχείο «Εden», και αφού πρώτα ένας γιγαντόσωμος στρατιώτης τούς είχε ανοίξει το κεφάλι με το όπλο του, γύρω στα μεσάνυχτα οι κρατούμενοι φορτώθηκαν ημιαναίσθητοι σε αυτοκίνητα και, λίγο αργότερα, δολοφονήθηκαν εν ψυχρώ. Το πτώμα της Ρόζας ρίχτηκε σε κανάλι, απ΄ όπου ανασύρθηκε φριχτά παραμορφωμένο, ύστερα από τεσσερισήμισι(!) μήνες, στις 31 Μαΐου του ίδιου χρόνου. «Οίκοθεν νοείται», βέβαια, ότι ουδείς παραπέμφθηκε ή δικάστηκε ποτέ για τις δολοφονίες.

Δεκαπέντε μέρες όλες κι όλες πρόλαβε η Ρόζα Λούξεμπουργκ να ζήσει ως μέλος της ηγεσίας του ΚΚ Γερμανίας: από τις 30 Δεκεμβρίου 1918, οπότε ιδρύθηκε το νέο κόμμα (κυρίως από μέλη της Spartakusbund και των λεγόμενων «αριστερών ριζοσπαστών», αλλά και με προτροπή του Ράντεκ, απεσταλμένου των Μπολσεβίκων στο Βερολίνο), έως τις 15 Ιανουαρίου 1919. Ανοργάνωτο και απαράσκευο, πέντε(!) μόλις μέρες μετά την ίδρυσή του, το νέο κόμμα θα εμπλακεί σε μια ένοπλη σύγκρουση που θα γίνει γνωστή ως Εξέγερση των Σπαρτακιστών.

Στο ιδρυτικό συνέδριο του κόμματος η Ρόζα είχε ήδη διαφωνήσει με τους συντρόφους της (αλλά και με τον Ράντεκ) στο θέμα της συμμετοχής ή μη στις επικείμενες εκλογές για τη Συντακτική Συνέλευση, αυτή από την οποία προέκυψε η Δημοκρατία της Βαϊμάρης. Μια ετερόκλητη πλειοψηφία «υπερεπαναστατών» υποστήριζε την αποχή από κάθε θεσμό της «αστικής δημοκρατίας». Αλλά και στο θέμα της ένοπλης εξέγερσης, κάποιοι θερμοκέφαλοι και θερμόαιμοι, ανυπομονώντας να μιμηθούν τους Μπολσεβίκους, έσπευσαν να ρίξουν το αρτιγέννητο και ισχνό ακόμη κόμμα στην περιπέτεια της μετωπικής σύγκρουσης, δίχως συμμάχους και δίχως καν την «ευμενή ουδετερότητα» των ευρύτερων εργατικών και λαϊκών στρωμάτων.

Η πρόωρη και χωρίς προοπτική σύγκρουση ήταν ό,τι φοβόταν περισσότερο η Ρόζα. Λέγεται ότι, όταν ο Λίμπκνεχτ [στη φωτογραφία] τής ανήγγειλε την απόφαση για ένοπλη εξέγερση, εκείνη χλώμιασε και ψέλλισε: «Καρλ, πώς μπόρεσες; Και με το πρόγραμμά μας [που άλλα, βέβαια, έλεγε] τι γίνεται;». Φαίνεται, πράγματι, πως ο παρορμητικός και πληθωρικός Λίμπκνεχτ ήταν σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνος για τη μοιραία απόφαση. Φλογερός ρήτορας, πραγματικός «ιεραπόστολος» της επανάστασης αλλά ελάχιστα «πολιτικό ζώο», ο Καρλ Λίμπκνεχτ ούτε την πολιτική οξυδέρκεια ούτε την «επαναστατική σύνεση» της Ρόζας διέθετε.

Μολαταύτα, παρά τις διαφωνίες της και τη βεβαιότητά της ότι κάτω από τις συγκεκριμένες συνθήκες η ένοπλη εξέγερση δεν είχε καμιά ελπίδα και προοπτική, για τη Ρόζα ήταν θέμα «επαναστατικής τιμής», όπως έλεγε, να σταθεί στο πλευρό των βερολινέζων εργατών που είχαν ξεση κωθεί. Δύο μόλις μέρες πριν δολοφονηθεί, στο πασίγνωστο κείμενό της «Τάξις επικρατεί στο Βερολίνο» (φράση που τόσοι και τόσοι αριστεροί ρήτορες και αρθρογράφοι την έχουν έκτοτε χρησιμοποιήσει), η Ρόζα έσπευδε να προσθέσει: «Η “τάξις” αυτή, όμως, είναι χτισμένη στην άμμο. Αύριο η επανάσταση θα ξαναγεννηθεί». Αταλάντευτη πίστη στην τελική νίκη της επανάστασης; Ή μήπως ανάγκη να τονωθεί το ηθικό των ηττημένων και απογοητευμένων βερολινέζων εργατών; Δεν θα το μάθουμε ποτέ.

Κόκκινα γαρίφαλα στον τάφο της Ρόζας Λούξεμπουργκ στο Βερολίνο(RΕUΤΕRS/ FΑΒRΙΖΙΟ ΒΕΝSCΗ)

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τη σκέψη της Ρόζας, και τη στάση της σε κρίσιμα ζητήματα, τη διαπότιζε πάντοτε η πίστη στην αυταξία της δημοκρατίας, η πεποίθηση πως η επανάσταση είναι κάτι εντελώς διαφορετικό από την μπλανκιστικού / λενινιστικού τύπου εξέγερση. Με άλλα λόγια, η Ρόζα ήταν βέβαιη πως η υποκατάσταση της ευρύτερης δυνατής συναίνεσης και συμμετοχής από την όποια δυναμική και αποφασισμένη «πρωτοπορία» είναι όχι μόνο αδιέξοδη, αλλά και προορισμένη να γεννήσει νέες μορφές αυταρχισμού. Ως προς αυτό, αξίζει νομίζω να παρατεθεί ένα μικρό απόσπασμα από την κριτική που είχε ασκήσει στη Ρωσική Επανάσταση:

«Είναι φανερό ότι ο σοσιαλισμός, από την ίδια του τη φύση, δεν μπορεί να παραχωρηθεί, δεν μπορεί να εγκαθιδρυθεί με ουκάζια […]. Πνίγοντας την πολιτική ζωή σε όλη τη χώρα, είναι μοιραίο να παραλύει ολοένα περισσότερο η ζωή σε αυτά τα ίδια τα σοβιέτ. Χωρίς γενικές εκλογές, απεριόριστη ελευθερία του Τύπου και των συγκεντρώσεων, ελεύθερη πάλη των ιδεών, η ζωή ξεψυχάει σε όλους τους δημόσιους θεσμούς, γίνεται μια ζωή επιφανειακή, όπου η γραφειοκρατία μένει το μόνο ενεργό στοιχείο […]». Και εν κατακλείδι:

«Η ελευθερία μόνο για τους οπαδούς της κυβέρνησης και μόνο για τα μέλη του κόμματοςόσο πολυάριθμα κι αν είναι αυτά- δεν είναι ελευθερία. Η ελευθερία νοείται πάντοτε ως ελευθερία γι΄ αυτόν που σκέφτεται διαφορετικά».

Άγαλμα της Rosa Luxemburg, στο Βερολίνο

Αναγκαία όσο και σημαντική διευκρίνιση: αυτά γράφονται από τη Ρόζα την άνοιξη του 1918, στη φυλακή (όπου βρισκόταν για την αντιπολεμική δράση της). Με άλλα λόγια, έξι μόλις μήνες μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, όταν οι Μπολσεβίκοι περιβάλλονταν με το φωτοστέφανο της πρόσφατης νίκης τους, αλλά και όταν κάποια πρώτα δείγματα γραφής ήταν αρκετά για να ανησυχούν σοβαρά όσοι δεν ήταν διατεθειμένοι να κάμουν εκπτώσεις στη δημοκρατική τους «λογική και ευαισθησία». Ας μην ξεχνάμε πως, επίσης λίγους μήνες πριν, τον Ιανουάριο του 1918, ο Λένιν έδινε εντολή στη φρουρά του κτιρίου να διαλύσει(!) την πρόσφατα εκλεγμένη Συντακτική Συνέλευση, στην οποία το κόμμα των Μπολσεβίκων δεν είχε καταφέρει να κερδίσει παρά μόνο το 25% των εδρών (175 από τις 707).

Οποιος δεν εθελοτυφλούσε ήταν εύλογο να ανησυχεί μαθαίνοντας αυτά τα νέα. Και η Ρόζα Λούξεμπουργκ είχε την οξυδέρκεια, την ιδεολογική σκευή, αλλά και τη βούληση (αυτήν, κυρίως) να «βλέπει» σε πόσο επικίνδυνους και ολισθηρούς δρόμους μπορούσε να οδηγήσει η αντίληψη που θεωρεί τους κοινοβουλευτικούς θεσμούς και τις δημοκρατικές ελευθερίες «αστικά κατάλοιπα» και «λεπτομέρειες στην πορεία προς τον σοσιαλισμό».

• Ο κ. Α. Παππάς είναι επιμελητής εκδόσεων και μεταφραστής.