- Η ΑΥΓΗ: 02/10/2011
- του Προκοπη Παπαστρατη*
Η απόφαση της Κ.Ε. του ΚΚΕ, τον Ιούλιο του 1941, να καλέσει τον ελληνικό λαό σε αντίσταση και να προτείνει στους αστούς πολιτικούς ηγέτες να συνεργαστούν με το ΕΑΜ προκαλεί την άρνηση των τελευταίων και την ταυτόχρονη απειλή για αιματηρή και αδελφοκτόνο καταστολή ενός τέτοιου κινήματος. Αυτό υπογραμμίζει κατηγορηματικά ο Στ. Γονατάς, αρχηγός των Συντηρητικών Φιλελεύθερων, στα μέσα Σεπτεμβρίου του 1941, στον εκπρόσωπο του ΚΚΕ Θανάση Χατζή.
Τόσο η πρόταση αυτή όσο και η άρνηση προσδιορίζουν άμεσα το πλαίσιο μέσα στο οποίο θα αναπτυχθεί το κίνημα της Αντίστασης. Σαφή απόδειξη αυτής της αδιάλλακτης στάσης είναι η εχθρική στάση που θα τηρήσουν οι αστοί πολιτικοί ηγέτες, με αξιοζήλευτη συνέπεια, απέναντι σ’ αυτήν τη συνεργασία σ’ όλη τη διάρκεια της Κατοχής. Αυτή η εχθρότητα και η ενδόμυχη παραδοχή της σημασίας του ΕΑΜ και συνακόλουθα του κινδύνου που ενέχει για τα στενά πολιτικά τους συμφέροντα τους οδηγεί να επιλέξουν την αντιπαράθεση από τη συνεργασία. Αυτή η επιλογή της αντιπαράθεσης εξηγείται από την αδυναμία της αστικής πολιτικής ηγεσίας να κατανοήσει γιατί στις νέες συνθήκες που επιβάλλει η τριπλή κατοχή το ΕΑΜ κερδίζει συνεχώς έδαφος.
Σε αντίθεση με το ΕΑΜ που απευθύνεται άμεσα στο λαό και αναθέτει πρωτοβουλίες για την υλοποίηση ενός ευρύτατου φάσματος δραστηριοτήτων, με αποτέλεσμα να κερδίζει εμπιστοσύνη σε μια συνεχώς διευρυνόμενη λαϊκή βάση, η στάση που τηρούν οι προσωπικότητες του αστικού πολιτικού χώρου, που εξακολουθούν να συμπεριφέρονται ως αρχηγοί πολιτικών κομμάτων, δείχνει ότι δεν εμπιστεύονται τον κόσμο που διατείνονται ότι εκπροσωπούν. Αυτή η έλλειψη εμπιστοσύνης οφείλεται στις εγγενείς αδυναμίες του πελατειακού συστήματος που τους διατήρησε στην εξουσία μέχρι το 1936, αδυναμίες τις οποίες αδυνατούν να υπερβούν στη διάρκεια της Κατοχής.
Λογική συνέπεια αυτής της στάσης τους είναι να αναζητήσουν συνεργασία όπου τη βρουν, στη βάση της αντιμετώπισης αυτής της νέας πολιτικής και κοινωνικής δυναμικής που αντιπροσωπεύει το ΕΑΜ και το οποίο θα διεκδικήσει αποφασιστικό ρόλο στις μεταπολεμικές εξελίξεις. Κοινό σημείο σύγκλισης είναι ο κομμουνιστικός κίνδυνος, το απόλυτο επιχείρημα, που θα λειτουργήσει συσπειρωτικά με αποτέλεσμα να συγκροτηθεί σταδιακά όσο πλησιάζει η απελευθέρωση ένα συνονθύλευμα ετερόκλητων δυνάμεων που εκτείνεται από τον ΕΔΕΣ του Ζέρβα μέχρι τα Τάγματα Ασφαλείας και περιλαμβάνει τις ακροδεξιές οργανώσεις τις Αθήνας που εξοπλίζουν οι Άγγλοι και άλλες αντίστοιχες οργανώσεις στη Μακεδονία ασήμαντης δύναμης. Σ’ αυτό το μάλλον θλιβερό συνονθύλευμα οι Άγγλοι θα παίξουν βασικό ρόλο.
Στο πλαίσιο της αντιμετώπισης του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ η κατάργηση από τους πολιτικούς αντιπάλους του της διαχωριστικής γραμμής που τους διακρίνει από τους συνεργάτες τού εχθρού συνιστά πολιτική επιλογή που επισύρει αμετάκλητο στιγματισμό, σε μια εποχή που η ηθική συνιστά ένα από τα κυριότερα όπλα ενάντια στον κατακτητή. Απέναντι σ’ αυτή την κυνικά μεθοδευμένη συσπείρωση των αστικών πολιτικών δυνάμεων και των σχεδιασμών τους που παραπέμπουν σε μία μεταπολεμική Ελλάδα, το ΕΑΜ με την αισιοδοξία ενός αναπτυσσόμενου μαζικού κινήματος αντιπαραθέτει συγκεκριμένη στρατηγική για το ζοφερό παρόν.
Το ΕΑΜ διαχέεται και εδραιώνεται στα αστικά κέντρα και στην ύπαιθρο, διαπερνά ταξικούς διαχωρισμούς. Στις γραμμές της ΕΠΟΝ και της Εαμικής αντίστασης συντάσσονται φοιτητές και φοιτήτριες που προέρχονται από φτωχά λαϊκά στρώματα μέχρι τις μεγαλοαστικές οικογένειες των μεγάρων της λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας, γεγονός που καθιστά ανάγλυφο τον άμεσο κίνδυνο ανατροπής του αστικού καθεστώτος.
Με τη δυναμική που αναπτύσσει το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ ξεφεύγει γρήγορα από τα πλαίσια των πολιτικών και στρατηγικών σχεδιασμών των συμμάχων και των κατακτητών, που για διαφορετικούς φυσικά λόγους θέλουν να το ελέγξουν. Αν οι κατακτητές καταφεύγουν στην απάνθρωπη πρακτική των μαζικών αντιποίνων, οι Άγγλοι, στο πλαίσιο της αποκατάστασης της επιρροής τους στην Ελλάδα –το κυρίαρχο διακύβευμα της πολιτικής τους– πρέπει να μετέλθουν σειρά δύσκολων πολιτικών σχεδιασμών ώστε να εξασφαλίσουν ότι το ΕΑΜ θα επιτρέψει την απρόσκοπτη επιστροφή τους στην Ελλάδα με το πρόσχημα της συνοδείας της κυβέρνησης εθνικής ενότητας. Αυτοί οι σχεδιασμοί, με τη σύμφωνη γνώμη της κυβέρνησης εξορίας, για όσα αποφασίζουν να την ενημερώσουν, στηρίζονται στη θέση ότι το ΚΚΕ θα χρησιμοποιήσει το ΕΑΜ για να καταλάβει την εξουσία.
Από την άλλη πλευρά, το εύρος της αποδοχής του ΕΑΜ, όπως πιστοποιεί και η συγκρότηση της ΠΕΕΑ, μπορεί να προκαλεί τον ενθουσιασμό και να αυξάνει τον αριθμό των οπαδών του, ταυτόχρονα όμως λειτουργεί αντιστρόφως ανάλογα στο αντίπαλο στρατόπεδο, αυτό των Άγγλων και των ποικίλων συνοδοιπόρων τους, επειδή αυξάνει τη δυσπιστία και το φόβο ότι θα καταλάβει την εξουσία.
Αυτό όμως που υπογραμμίζει ακόμα περισσότερο τη σημασία του ΕΑΜ είναι η απήχηση του εκτός κατεχόμενης Ελλάδας η οποία διευρύνεται σταθερά στη διάρκεια του πολέμου. Τη σημασία αυτού του γεγονότος δεν εκτίμησε, αν δεν αποφάσισε να αγνοήσει, η ηγεσία του ΚΚΕ και του ΕΑΜ στις διαπραγματεύσεις της με την αστική πολιτική ηγεσία. Εκτός από τους ναυτεργάτες του ελληνικού εμπορικού ναυτικού, στρατηγικής σημασίας κλάδου για τη συμμαχική πολεμική προσπάθεια, οι οποίοι, οργανωμένοι στο ΚΚΕ, είναι πρόσφοροι αποδέκτες της αντιστασιακής ιδεολογίας του ΕΑΜ, η επιρροή αυτού του κινήματος απλώνεται στη Μέση Ανατολή. Διασχίζει τα επικίνδυνα νερά του Αιγαίου και, περνώντας από τους σταθμούς υποδοχής και ελέγχου αυτών που φθάνουν στις ακτές της Μ. Ανατολής μπολιάζει ή μολύνει (ανάλογα με την πολιτική οπτική γωνία), τα διάσπαρτα στρατόπεδα προσφύγων από την Ελλάδα, τις πολυπληθείς και έντονα πολιτικοποιημένες ελληνικές παροικίες και φθάνει για να εδραιωθεί στις ένοπλες δυνάμεις.
Το κομβικό σημείο που καθορίζει τις εξελίξεις στις παραμονές της Απελευθέρωσης είναι ότι το ΕΑΜ αποδέχεται οικειοθελώς να εγκαταλείψει τη θέση ισχύος που έχει κατακτήσει και να αποδεχθεί μια διαδικασία την οποία αποφασίζει να μην εμποδίσει, ακόμα και όταν η Συμφωνία της Καζέρτας καθιστά πασιφανείς τις προθέσεις των πολιτικών αντιπάλων του. Η σημασία αυτής της απόφασης του ΕΑΜ, και φυσικά του ΚΚΕ, σκόπιμα αποσιωπάται από όσους επιδιώκουν να αμφισβητηθεί ο καθοριστικός ρόλος αυτού του κινήματος. Η απόφαση του να λάβει μέρος στην Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας δεν εκτιμάται ως πρόθεση συνεργασίας, αλλά, αντίθετα, ως ένα ακόμα βήμα για την εξασθένισή του.
Στο κλίμα φόβου που δημιουργούν αναφορές όπως εκείνη στις αρχές Αυγούστου 1944 του Εδεσίτη συνταγματάρχη Νικολόπουλου ότι το ΕΑΜ έχει συγκροτήσει τις ομάδες που θα σφαγιάσουν 60.000 ανθρώπους στην Αθήνα τις πρώτες ώρες μετά την απελευθέρωση, έρχονται να απαντήσουν τηλεγραφήματα των Βρετανών αξιωματικών από την απελευθερωμένη Αθήνα. Ο αντισυνταγματάρχης R. Sheppard, ο σύνδεσμος με τα μέλη της ελληνικής κυβέρνησης που έχουν ήδη εγκατασταθεί κρυφά στην Αθήνα, τηλεγραφεί στο Κάιρο ότι στις 12 Οκτωβρίου το απόγευμα επιθεώρησε την πόλη και τις περιοχές που ελέγχει το ΕΑΜ. Διαπίστωσε ότι επικρατεί απόλυτη ησυχία με τον ΕΛΑΣ και άλλες οργανώσεις να εκτελούν οργανωμένες περιπολίες.
[Σχόλια και συζήτηση για το άρθρο στο Ιστολόγιο των Ενθεμάτων]
*Ο Προκόπης Παπαστράτης διδάσκει σύγχρονη ιστορία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
Φιλίστωρ 