- Η ΑΥΓΗ: 02/10/2011
- της Ιωαννας Παπαθανασιου*
Η κρίσιμη συγκυρία στην οποία βρίσκεται σήμερα η ελληνική κοινωνία καλεί την Αριστερά να αντιμετωπίσει την επέτειο των εβδομήντα χρόνων από την ίδρυση του ΕΑΜ με διαφορετικούς όρους. Μας καλεί να εγκαταλείψουμε τους πανηγυρικούς και τις ανέξοδες συνθηματολογίες που είθισται να συνοδεύουν τις επετείους και να στοχαστούμε κάποια σημαντικά ιστορικά παράλληλα. Ξεχασμένα στον πάγκο του ιστορικού, ανάμεσα στα εργαλεία της δουλειάς μας, σωρεύονται τα ανάλεκτα του πρόσφατου παρελθόντος που συναντούν τους σύγχρονους προβληματισμούς για το ρόλο της Αριστεράς στη σημερινή πολυεπίπεδη κρίση. Τα ιστορικά τεκμήρια δεν προβάλλουν ανυπέρβλητα χάσματα ανάμεσα στις δυστοκίες και τις ανεπάρκειες του «σήμερα» με το «λαμπερό και ηρωικό χθές». Αντίθετα, υπογραμμίζοντας τις αποκλίσεις, επιβεβαιώνουν τον ρόλο της Ιστορίας: η γνώση μας για το παρελθόν συμβάλλει στην κατανόηση και στην αναζήτηση λύσεων για τον παρόντα χρόνο.
Ποιο λοιπόν ήταν και τι ήθελε το ΕΑΜ; Αν η απάντηση στο ερώτημα περικλείεται ήδη από τα χρόνια της Αντίστασης στην περίφημη μπροσούρα του Δ. Γληνού, στις χιλιάδες σελίδες που έχουν γραφεί για την ιστορία της Αντίστασης, οι ερμηνείες για το εαμικό «φαινόμενο» ποικίλουν, επηρεασμένες πρωτίστως από τα κυρίαρχα ιδεολογικά σχήματα, τις αντιπαλότητες και τις συναινέσεις που χαρακτήρισαν κάθε εποχή. Ανεξάρτητα ωστόσο από τις ερμηνείες και τα σχήματα, οι συνθήκες και πολύ περισσότερο οι ανάγκες που οδήγησαν στην ίδρυση του ΕΑΜ φαίνεται ότι έχουν σημαντικές αναλογίες με όσα επιτάσσει η σημερινή συγκυρία.
Ακροβατώντας επί ξυρού ακμής, θα επιχειρήσουμε να αναδείξουμε επιγραμματικά κάποια σημεία, δηλώνοντας τις αποστάσεις μας από την επίσημη ιστορία. Είναι γεγονός ότι οι καλογυαλισμένες «επίσημες εκδοχές», που αντιστοιχούν στις ποικίλες κομματικές αποχρώσεις της Αριστεράς, με κυρίαρχη πάντα την εκδοχή του ΚΚΕ, καλλιέργησαν για χρόνια με επιτυχία τη λογική μιας αδιάλειπτης ενότητας ανάμεσα στο περίφημο γράμμα-προσκλητήριο στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα του Ν. Ζαχαριάδη του Οκτωβρίου 1940 και στην έναρξη της Αντίστασης. Στον άξονα αυτό, τόνισαν τη γραμμικότητα συνδέοντας –συχνά επιλεκτικά– κάποιες ιστορικές αποφάσεις της ηγεσίας του ΚΚΕ με αντίστοιχα κομματικά σώματα και ολομέλειες που υπάκουσαν εκ των υστέρων σε συνεχόμενη αρίθμηση. Τα περισσότερα έργα της αριστερής ιστοριογραφίας ακολούθησαν εν πολλοίς τις ίδιες κατευθύνσεις. Ενσωμάτωσαν την κυρίαρχη εκδοχή υπογραμμίζοντας από τη μια μεριά την ανάγκη της συνέχειας και το αλάθητο του κόμματος στη φάση της ανασύνταξής του, και από την άλλη την εαμική εποποιία. Έτσι, τα βερνίκια που έδωσαν λάμψη στην ιστορία της περιόδου συγκάλυψαν σημαντικές πτυχές της.
Η πολυδιάσπαση των οργανωμένων κομμουνιστικών δυνάμεων, οι ασυνέχειες και οι πολεμικές που χαρακτήρισαν τα αντίπαλα στρατόπεδα, εν ολίγοις η εσωκομματική κρίση που διαπέρασε το ΚΚΕ, τους αποδεκατισμένους, από τη δικτατορία του Μεταξά, μηχανισμούς του και την αποδιαρθρωμένη κομματική του βάση, δεν έληξε μαγικά με την έκρηξη του ελληνο-ιταλικού πολέμου και με το γράμμα του αρχηγού. Το οργανωτικό χάος και οι εσωτερικές συγκρούσεις παρατάθηκαν με ένταση σε όλη τη διάρκεια του πολέμου αυτού, και φυσικά δεν τελείωσαν με τη γερμανική εισβολή.
Η απόδραση των εξορίστων στελεχών από τα νησιά του Αιγαίου και η συγκρότηση από τους ίδιους της λεγόμενης Νέας Κεντρικής Επιτροπής, με άλλα λόγια η νέα κομματική ηγεσία, δεν λειτούργησε αυτόματα ως πανάκεια απέναντι στις τάσεις και στις έριδες. Παρά την αποδοχή που σταδιακά συγκέντρωσε, δεν ενσωμάτωσε απρόσκοπτα τα διαφορετικά κομματικά μορφώματα ούτε κατάφερε να αμβλύνει, τουλάχιστον μέχρι τις αρχές του 1942, τις ενυπάρχουσες διαφορές.
Σ’ αυτό το τοπίο στην ομίχλη, οι Έλληνες κομμουνιστές αναζήτησαν, μέσα από τα διαφορετικά οργανωτικά σχήματα στα οποία βρέθηκαν, τη δημιουργία ευρύτερων μετώπων. Αν το Παλλαϊκό Μέτωπο του 1936 είχε καταρρεύσει μπροστά στη βία που επέβαλε η δικτατορία, το Εθνικό Μέτωπο Απελευθέρωσης που ευαγγελίζεται η νέα κομματική ηγεσία από τον Αύγουστο του 1941, δεν αποτελούσε παρά μια εκδοχή στην πληθώρα των προτεινόμενων λύσεων και μετωπικών σχημάτων. Μια από αυτές εκφράστηκε μέσα από τη διπλή πρακτική της πολιτικής πάλης και της ένοπλης αντίστασης που υιοθέτησε το Μακεδονικό Γραφείο του ΚΚΕ και η μετωπική του οργάνωση «Ελευθερία» τον Απρίλιο του 1941. Κάποια άλλη, η σοβαρότερη ίσως, συνδέθηκε με το Μέτωπο Εθνικής Σωτηρίας (ΜΕΣ) που προωθούσε συστηματικά η Παλιά Κεντρική Επιτροπή (ΠΚΕ) του ΚΚΕ. Ήδη στις αρχές Ιουλίου 1941, μια ομάδα, απαρτιζόμενη από τους Μπακιρτζή, Γαβριηλίδη, Τσιριμώκο, Πάνου και Πετσόπουλο, υπέγραφε την ιδρυτική διακήρυξη του ΜΕΣ. Τα περισσότερα από τα πρόσωπα αυτά λάμπρυναν στη συνέχεια με την παρουσία τους τον κόσμο του ΕΑΜ και της Αντίστασης.
Στην ίδια ακριβώς λογική εγγράφεται, τρεις μήνες αργότερα, η υπογραφή, στις 27 Σεπτεμβρίου 1941, του ιδρυτικού κειμένου του ΕΑΜ που θα γινόταν η κυρίαρχη εκδοχή και θα περνούσε στην ιστορία. Βεβαίως, η μαρτυρία του Στ. Κανελλόπουλου αμφισβητεί από το 1981 τη σύνθεση της ομάδας που το προσυπέγραψε εκείνο το βράδυ στο βάθος μιας αυλής στην οδό Ιπποκράτους. Αντίστοιχα, η ιστορική έρευνα αδυνατεί μέχρι σήμερα να εντοπίσει τα αυθεντικά τεκμήρια της συνάντησης της νέας ηγετικής ομάδας, η οποία θα έπαιρνε αρκετά αργότερα το χαρακτηρισμό της ως 7η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ. Τοποθετώντας την στις αρχές Σεπτεμβρίου του 1941, ο καλοσυντηρημένος κομματικός μύθος έκανε το θαύμα του: προσέδωσε την προτεραιότητα σε μια κομματική απόφαση που «όφειλε» να προηγείται της ίδρυσης του μετώπου και ταυτόχρονα προσπάθησε να καλύψει με μια κομματική εξουσιοδότηση την πρωτοβουλία του Λ. Αποστόλου ως εκπροσώπου του ΚΚΕ.
Οι λεπτομέρειες δεν θα είχαν σημασία αν το ΕΑΜ που γεννήθηκε εκείνο το βράδυ ακολουθούσε κι αυτό βραχύχρονη διαδρομή. Έπραξε ακριβώς το αντίθετο και σηματοδότησε με την πολιτική του παρέμβαση, τη μαχητικότητα και τη μαζικότητά του την Εθνική Αντίσταση.
Εν κατακλείδι, το μεγάλο μέτωπο της Αριστεράς και της Αντίστασης δεν επικράτησε γιατί η ίδρυσή του αποφασίστηκε από κομματικούς μηχανισμούς, ούτε γιατί ακολούθησε μονολιθικά τις παρακαταθήκες της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Μέσα από τα κομμάτια μιας πολυδιασπασμένης κομμουνιστικής Αριστεράς, με εμπιστοσύνη στους εταίρους της, το ΕΑΜ επιβίωσε και έγινε κυρίαρχο γιατί αυτή ήταν η συγκυρία και κυρίως γιατί με τον λόγο και τις πρακτικές του συνάντησε το σφυγμό της ελληνικής κοινωνίας. Μια κοινωνία σε βαθύτατη κρίση, βουβή και πληγωμένη από τον πόλεμο, αμήχανη στο κενό εξουσίας και με το φόβο του καταχτητή, ξανάβρισκε μέσα από το πατριωτικό προσκλητήριο του ΕΑΜ τη χαμένη τιμή της. Μέσα από το ΕΑΜ και τα αδελφά του σχήματα, η κοινωνία αφυπνιζόταν, ενεργοποιούσε τα χαμένα αντανακλαστικά της κοινωνικής αλληλεγγύης, αναζητούσε και έκανε πράξη τις νέες συλλογικότητες που θα την έβγαζαν από την κρίση, την πείνα και την κατοχή, υγιή και περήφανη στην απέναντι όχθη.
[Σχόλια και συζήτηση για το άρθρο στο Ιστολόγιο των Ενθεμάτων]
*Η Ιωάννα Παπαθανασίου είναι ιστορικός (ΑΣΚΙ, ΕΚΚΕ)
Φιλίστωρ 