Ελευθεροτυπία, Σάββατο 26 Οκτωβρίου 2013

ΕΑΜικοί Μικρασιάτες πρόσφυγες κατά δωσιλόγων

Μία υποδειγματική μελέτη ήρθε να προστεθεί στις ιστοριογραφικές προσπάθειες για τη διερεύνηση της δεκαετίας του ’40. Ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης ήρθε να συμπληρώσει ένα αδιερεύνητο έως τώρα χώρο της ιστορικής γνώσης, με μια μεγάλου εύρους έρευνα που βασίζεται σε μια πολύ καλή τεκμηρίωση.

Η παλαιότερη ερευνητική παραγωγή για την περίοδο αυτή αφορούσε κυρίως τις συγκρούσεις που έλαβαν χώρα στην ύπαιθρο και ειδικά στην ορεινή Ελλάδα, εφ’ όσον εκεί υπήρξαν τα πρώτα ελεύθερα εδάφη και εκεί συγκροτήθηκαν οι πρώτες πολιτειακές δομές από το αντιφασιστικό απελευθερωτικό κίνημα. Επίσης, στην ύπαιθρο είχε διεξαχθεί ο εμφύλιος πόλεμος που ακολούθησε την Κατοχή.

Για την ίδια την πρωτεύουσα η πλειονότητα των μελετών αφορούσε την πολιτική ιστορία σε σχέση με τη δράση των κυρίαρχων πολιτικών σχηματισμών και των ηγετών τους. Η υποτίμηση, ή καλύτερα η παραγνώριση των κοινωνικών συνθηκών, των συναισθημάτων και των επιλογών του απλού λαού και των υπόγειων ιδεολογικών και πολιτικών διεργασιών στα αστικά κέντρα -και ειδικά στην πρωτεύουσα- στερούσε από το μελετητή την ολοκληρωμένη αντίληψη για τη συγκεκριμένη περίοδο. Η υπέρβαση αυτής της μερικότητας θα αποτελέσει την πρόκληση για μια σειρά νέων μελετητών, οι οποίοι θα προσεγγίσουν τα δρώμενα της δεκαετίας του ’40 με μια πιο σύγχρονη ματιά και με νέα μεθοδολογικά εργαλεία.

Η μελέτη των διεργασιών στην πρωτεύουσα είναι ιδιαίτερα σημαντική, εφ’ όσον εκεί άρχισε η συγκρότηση των δωσιλογικών δυνάμεων, πολιτικών και στρατιωτικών, και εκεί πρωτοεμφανίστηκε το δυναμικό μαζικό αντικατοχικό κίνημα. Οι συνθήκες στην Αθήνα ήταν ιδιαίτερες, εφ’ όσον η κοινωνική συνοχή είχε διαρραγεί από την εποχή της Μικρασιατικής Καταστροφής και στο περιθώριο της παλιάς πόλης είχε δημιουργηθεί, με τις προσφυγικές συνοικίες, άλλη μια Αθήνα, ισοδύναμη πληθυσμιακά με την παλιά.

Τη στροφή προς την Αριστερά και την ένταξη στις αντιστασιακές οργανώσεις θα ευνοήσει η ύπαρξη εκρηκτικών συνθηκών, λόγω της εξαθλίωσης και περιθωριοποίησης του μεγαλύτερου μέρους των προσφύγων -ήδη από το Μεσοπόλεμο- αλλά και λόγω των επιπτώσεων που είχε ο τρομακτικός λιμός του χειμώνα του 1941-42. Η μαζική δράση του ΕΑΜ θα αποτελέσει τη μοναδική διέξοδο μπρος στην απειλή που συνιστούσε η γερμανική Κατοχή, αλλά και οι συνεργάτες της.

Ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης προσπαθεί να ανασυστήσει τις κοινωνικές και πολιτικές σχέσεις που δημιουργήθηκαν στην πόλη υπό το καθεστώς της στρατιωτικής κατοχής.

Στα οκτώ κεφάλαια του βιβλίου διερευνά με λεπτομέρεια τους παράγοντες που οδήγησαν στην ανάπτυξη ενός μεγάλου μαζικού αντιστασιακού κινήματος και τις πολιτικές συνθήκες εντός του οποίου πραγματοποιήθηκαν οι συγκρούσεις με τους δωσίλογους κατ’ αρχάς και τις αστικές δυνάμεις μετά την Απελευθέρωση.

Στο πρώτο κεφάλαιο μελετά επισταμένως την προσφυγική εγκατάσταση στις ανατολικές συνοικίες της πρωτεύουσας, η οποία εν τέλει βασίζεται περισσότερο στην αυτοοργάνωση και στην αυτενέργεια του προσφυγικού πληθυσμού σ’ ένα περιβάλλον μάλλον εχθρικό, που σπαράζεται από τις διαμάχες για την εξουσία των ελλαδικών πολιτικών ελίτ. Μελετά επίσης την πολιτική συμπεριφορά των προσφύγων των ανατολικών συνοικιών κατά το Μεσοπόλεμο και εντοπίζει τις αιτίες της απείθειας προς τη μάλλον εχθρική κεντρική εξουσία, που λίγα χρόνια μετά θα τους οδηγήσει στο νέο αντιστασιακό κίνημα.

Στο δεύτερο κεφάλαιο διερευνά την εμπειρία του κατοχικού λιμού, τον αγώνα των κατοίκων για την επιβίωση και τις στρατηγικές που ακολουθήθηκαν για την επιβίωση. Εντοπίζει τους οργανωτικούς δρόμους μέσω των οποίων ο αγώνας για την επιβίωση μετατράπηκε σε αντιστασιακό αγώνα ενάντια στον κατακτητή.

Στο τρίτο κεφάλαιο μελετά τους λόγους και τους τρόπους ένταξης στις ΕΑΜικές αντιστασιακές οργανώσεις και στο τέταρτο κεφάλαιο την ανάπτυξη του ΕΑΜικού κινήματος, σε συνδυασμό με την ανασυγκρότηση του μηχανισμού του παράνομου Κομμουνιστικού Κόμματος.

Στο πέμπτο κεφάλαιο παρουσιάζει τη διαδικασία συγκρότησης των πρώτων ΕΑΜικών αντιστασιακών πυρήνων και την πολιτική του ΕΑΜ σε τοπικό επίπεδο.

Στο έκτο και έβδομο κεφάλαια παρουσιάζει το χαρακτήρα του αντιΕΑΜικού στρατοπέδου, τις συνέπειες της πολιτικής της κυβέρνησης Ράλλη, την έναρξη των ένοπλων συγκρούσεων και την κλιμάκωση της αντιΕΑΜικής τρομοκρατίας με εφόδους και μπλόκα.

Στο όγδοο κεφάλαιο ο Χαραλαμπίδης παρουσιάζει τη γεωγραφία των αντίπαλων δυνάμεων τη στιγμή της Απελευθέρωσης και τις πολιτικές συνθήκες που σύντομα οδήγησαν στην κλιμάκωση του εμφύλιου διχασμού, με τα Δεκεμβριανά.